Podczas szóstego spaceru przez XVIII-wieczny Gdańsk u boku angielskiego dżentelmena przyjrzymy się tym jego mieszkańcom, którzy określali się jako mennonici.
W 1734 roku w Londynie ukazała się niewielka książka, której pełny tytuł brzmiał: "Szczegółowe opisanie miasta Gdańska: jego fortyfikacji, zasięgu, handlu, spichrzów, ulic, publicznych i prywatnych budynków, rzeki, nabrzeża, władzy, kar, sił zbrojnych, religii i kościołów, z wieloma innymi osobliwościami wartymi uwagi".
"Szczegółowe opisanie miasta Gdańska..." jest nie tylko dziełkiem z pogranicza geografii, historii i prasy - jego forma i treść przypominają coś, co moglibyśmy nazwać przewodnikiem turystycznym. Opis miasta i jego zabytków jest plastyczny; Anglik umieszcza w nim nawet praktyczne wskazówki dla swoich rodaków, takie jak wymienienie gospód czy angielskich instytucji funkcjonujących w Gdańsku.
Cykl artykułów pt. Okiem angielskiego dżentelmena:
W dzisiejszym artykule wraz z autorem relacji przyjrzymy się bliżej gdańskim anabaptystom.
"Są jak nasi kwakrzy..."
Angielski dżentelmen sporo miejsca w swojej relacji poświęcił religiom i świątyniom. Opisał najważniejsze z nich i wskazał, które należały do luteran, kalwinów i katolików. Wspomniał również o Żydach oraz o angielskiej kaplicy.
Krótki ustęp poświęcił również anabaptystom:
ANABAPTYŚCI
Ci są znani głównie jako "Maniści" i mają właściwe sobie religijne obrzędy i spotkania. Są świetnymi kupcami: jak nasi kwakrzy, osobliwie przykładają wagę do swojego ubioru, ale zawsze trzymają się koloru czarnego. W kwestii grzeczności i dobrych manier jest odwrotnie: są kwintesencją uprzejmości. Owi "Maniści" to oczywiście mennonici. Byli oni niderlandzkimi protestantami, wyznawcami doktryny stworzonej przez Menno Simmonsa. Uważa się ich za odłam anabaptystów, ponieważ w centrum ich wierzeń znajdowało się odrzucenie chrztu dzieci.
Mennonici przyjęli postawę całkowicie pacyfistyczną (odmawiali służby wojskowej, która wymagałaby od nich użycia broni), a swoimi gminami zarządzali na poły demokratycznie. Jako że bardzo ważną kwestią dla mennonitów była lektura Pisma Świętego, wielu z nich potrafiło czytać i pisać.
Prześladowania i migracje
Jednak mennonici nie mogli cieszyć się spokojem w ojczyźnie, zarządzanej ówcześnie przez urzędników katolickich Habsburgów. Prześladowania wymusiły na naśladowcach Menno Simmonsa emigrację, a wielu z nich wybrało Prusy Królewskie, gdzie byli witani z otwartymi ramionami.
"Olędrzy", jak ich niekiedy nazywano, osiedlali się głównie na Żuławach, gdzie dzięki doświadczeniu w osuszaniu terenu zajęli się rolnictwem. Tworzyli małe osady, cieszące się dużą niezależnością; stronili od obcych, a swoje nabożeństwa odprawiali w prywatnych domach.
Chociaż mennonitów już nie ma, pozostały relikty po ich wielowiekowej bytności - takie jak cmentarze czy piękne domy podcieniowe.
Domy podcieniowe Żuław Gdańskich. Materiał archiwalny
Przybyli do Prus emigranci dzielili się na dwie gminy - fryzyjską oraz flamandzką. Pierwotnie ten podział rzeczywiście oznaczał pochodzenie danych mennonitów z Fryzji bądź Flandrii, z czasem jednak etniczny wyróżnik zatarł się, a różnicą pomiędzy tymi gminami w Prusach Królewskich była surowość w kwestii odizolowania się od świata zewnętrznego - gmina fryzyjska była bardziej konserwatywna i przywiązana do tradycji.
Mennonici w Gdańsku
Chociaż większość mennonitów wolała wiejskie życie, część z nich pozostała w miastach. W okolicach Gdańska wielu z nich wybrało miejskie przedmieścia bądź osady należące do biskupa, gdzie pracowali jako rzemieślnicy, na których złorzeczyli gdańszczanie.
Dwa największe skupiska powstały w Starych Szkotach oraz na Nowych Ogrodach. W tych pierwszych osiedliła się gmina fryzyjska, która od 1636 roku zbierała się w zakupionych budynkach przy Bramie Długich Ogrodów, które spłonęły podczas walk w 1807 roku.
Z kolei gmina flamandzka zakupiła w 1648 roku ziemię na wybudowanie swojego domu modlitwy w okolicy Bramy Oruńskiej (stała na wysokości dzisiejszej ul. Kaznodziejskiej). Uległ on zniszczeniu dwukrotnie podczas oblężeń miasta - w 1734 oraz 1813 roku.
Obie gminy nie posiadały własnego cmentarza i korzystały z innych gdańskich nekropolii protestanckich.
W samym mieście, chociaż stanowili oni zaledwie drobny ułamek mieszczan, odmawiano im pełni praw. Nie mogli nabywać nieruchomości oraz miejskiego obywatelstwa; odmawiano im również możliwości wstąpienia do cechów i wybudowania swojej świątyni.
Dlatego radzili sobie na inne sposoby; wielu z nich zajmowało się handlem tekstyliami, gorzelnictwem czy sprzedażą przypraw, zyskując całkiem pokaźne majątki.
Pomimo nielicznej reprezentacji mennonitów w gdańskim społeczeństwie, jesteśmy w stanie w epoce nowożytnej podać imiona i nazwiska kilku z nich, którzy wnieśli wielki wkład w rozwój nie tylko gdańskiej kultury, ale i całej Rzeczypospolitej:
Właściciel i jego rodzina są mennonitami. Na tyłach kawiarni znajduje się kwadratowy plac zamieniony w ogród, gdzie znajduje się wiele pięknych roślin, fontann, piękna woliera, w której ptaki budują gniazda, rozmnażają się i wypoczywają na drzewach, oraz pięknie wymalowane altanki, w których różne grupy mogą spędzić kilka miłych letnich godzin. Ambrosius Vermöllen - człowiek, który dał Gdańskowi jego najsłynniejszą wódkę - Goldwasser. Produkcję tego trunku rozpoczął już pod koniec XVI wieku. Według Marii Boguckiej przepis na ten szlachetny likier wyglądał następująco:
Na 12 litrów mocnej anyżówki lub tzw. francuskiej wódki brano 6 łutów (1 łut to ok. 13 gramów) anżeliki, 6 łutów korzeni tataraku, 2 łuty korzeni mistrzowca, 2 łuty korzeni dziewięćsiłu, 1 łut korzeni gencjany, 1 łut ziela pieprzowego (dictamus), 1 łut driakwi (scabiosa arvensis) 10 łutów janowca (jagód), nieco korzeni waleriany, garść jerzmanki, winnej ruty i świeżej tury, dalej przyprawy wschodnie - 2,5 łuta kurkumy (...), 1 łut korzeni koromandelskich, trochę drzewa sandałowego i drzewa różanego. Wszystko to razem siekano i zalewano wódką, po odcedzeniu zaś doprawiano cukrem i cienkimi blaszkami złota. Adam Wybe (Wiebe) - inżynier, który przez całe życie był związany z Gdańskiem. Stworzył pierwszą kolejkę linową na wielu podporach (transportowała ziemię z Biskupiej Górki na teren rozbudowy bastionów), konstruował wiatraki i młyny, maszyny do osuszania gruntów i krojenia lodu na rzece, przebudował kunszt wodny (stację pomp zapewniającą miastu wodę), zbudował drewniany akwedukt nad fosą... a nawet zadbał o to, aby Neptun mógł zachwycać gdańszczan w pełni swoich hydraulicznych możliwości.
Mówiąc o gdańskich mennonitach, nie sposób nie wspomnieć o zachowanej świątyni, znajdującej się u podnóża Biskupiej Górki. W 1800 roku mennonici otrzymali możliwość zdobycia pełni praw obywateli miejskich; kilka lat później obie gminy - flamandzka oraz fryzyjska - scaliły się w jedną. Na potrzeby tej nowej organizacji zakupiono ziemię pod wybudowanie nowego zboru.
Klasycystyczny budynek wzniesiono w 1819 roku (dzisiejsza ul. Menonitów). Pierwotnie eksponowano szachulec; budynek otynkowano dopiero w latach 80. XIX wieku. Skromność dekoracji zarówno zewnątrz, jak i wewnątrz odzwierciedla ideały wyznawane przez naśladowców Menno Simmonsa. W środku najważniejszym miejscem była drewniana kazalnica, umiejscowiona naprzeciwko wejścia. Osobne miejsca do siedzenia były przeznaczone dla kobiet oraz mężczyzn.
3
Z czasem w bezpośrednim otoczeniu zboru pojawiły się jeszcze dwa budynki: przytułek dla potrzebujących współwiernych oraz Dom Kaznodziei.
Po wojnie społeczność mennonicka opuściła Gdańsk, głównie kierując się do Niemiec oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki. Sam budynek nie uniknął zniszczeń; w 1946 roku drewniane elementy zostały wykradzione i spalone podczas ciężkiej zimy. Rolę gospodarzy całego kompleksu przyjęli zielonoświątkowcy, którzy doprowadzili zbór do stanu używalności i po wielu zmianach (np. delegalizacji organizacji za czasów PRL) użytkują go do dzisiaj.
M. Staręga, "Dzieje i architektura pomennonickiego kościoła w Gdańsku", Gdański Rocznik Ewangelicki, 2013 r.
E. Kizik, "Mennonici", [w]: "Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej", Warszawa 2010 r.
E. Kizik, "Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowe", Gdańsk 1994 r.
Brawo. Ten artykul to prawdziwa uczta. Wzbogaca wiedze o naszej historii. Wiecej Kochani, wiecej:)
Trza
3 lata
111
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-07-11 09:31
Czy ktoś zna orginalny tytuł ksiązki ???
Adrian
3 lata
10
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-07-11 13:15
Jest jeszcze zachowana świątynia mennonitów w Gdańsku Świbnie.
Żeby było ciekawiej została zaanektowana przez kościół katolicki. Jadąc z Gdańska zobaczycie nieczynną kapliczkę kilka metrów niżej od poziomu drogi. To jest właśnie to miejsce:-)
Zubcra
3 lata
70
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-07-11 13:16
(1)
Super artykuł. Uwielbiam ten cykl o dawnym Gdańsku. Cieszę się, że sie tu urodziłam i tu mieszkam.
3 lata
80
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-07-12 17:09
Historia Gdańska
Polecam do czytania o historii Gdańska kwartalnik ,,30 Dni''
3 lata
20
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-07-13 22:04
Domy podcieniowe są piękne. Z chęcią zajrzałabym do środka. Jadąc trasą rowerową do Tczewa można na nie popatrzeć. Często otoczone są jeszcze starodrzewem i bujną roślinnością. Urokliwy widok
3 lata
20
Twoja opinia
Zmień treść
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-07-25 14:05
Ciekawe, że prof. E. Kizik najbardziej skłania się ku określeniu "antypedobaptyści", w którym zawiera się właśnie wyjaśnienie tego, co odróżniało ich od reszty protestantów. Czyli fakt, że sprzeciwiali się chrztom dzieci.
). Uległ on zniszczeniu dwukrotnie podczas oblężeń miasta - w 1734 oraz 1813 roku.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy