Opisaliśmy już, jak wytyczano granicę między Polską i Wolnym Miastem Gdańskiem na północ i zachód od miasta (sekcja A granicy). Tym razem zajmiemy się przebiegiem granicy na Kaszubach i Kociewiu.
W 1920 r. do Wolnego Miasta
Gdańska włączono aż 29 miejscowości z dawnego powiatu kartuskiego i 14 z kościerskiego. Tym sposobem Kaszuby zostały podzielone pomiędzy Polskę, Wolne Miasto i Niemcy, bo Człuchów, Bytów i Lębork pozostały w Rzeszy.
Dodatkowo północny skraj Kociewia, na północ od Skarszew, choć zamieszkiwany był w większości przez ludność polską, został arbitralną decyzją Rady Czterech (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja i Włochy) już przed podpisaniem traktatu wersalskiego przyznany przyszłemu Wolnemu Miastu Gdańsk.
Zobacz także:
Sto lat od podpisania umowy polsko-gdańskiej
Wytyczanie granicy na Kaszubach Środkowych
Od Szczodrowa koło Skarszew do Sulmina pod Gdańskiem linia graniczna liczyła blisko 80 km.
Z opisu zamieszczonego w art. 100 traktatu wersalskiego wynikało:
Linia zakreślona na mapie załączonej do traktatu przedzielała dawne pruskie powiaty
Karthaus (kartuski) i
Berent (kościerski), leżący w środku Kaszub.
Linia graniczna podzieliła powiat kartuski
Z art. 100 traktatu wynikało, że po zachodniej stronie linii, czyli w Polsce, mają zostać następujące wsie - Kamela, Skrzeszewo, Widlino i Sulmin. Po stronie wschodniej, czyli gdańskiej, wsie Marszewo, Czapielsk i Nowa Wieś.
13 i 14 czerwca 1921 r. Komisja Graniczna wizytowała na miejscu przebieg linii granicznej w sekcji B, czyli od Łapina do Połęczyna. Po spotkaniach z lokalną władzą (wójtami i sołtysami) i miejscową ludnością oraz po rozpatrzeniu wniosków i petycji członkowie komisji dokonali obchodu niektórych odcinków.
Granica miała biec środkiem Jeziora Połęczyńskiego, dlatego też obchód zaczął się od końca jeziora w kierunku gminy Szpon w powiecie kościerskim. Kilka zabudowań położonych po wschodniej stronie strugi wpływającej do jeziora, należących do wsi
Pollenczyn (dzisiaj ul. Przyjazna i Słoneczna w Połęczynie oraz ul. Wakacyjna we wsi Częstocin) przydzielono do Wolnego Miasta i nazwano
Neu Pollenschin.
Wcześniej Komisja Graniczna wizytowała granicę od Zatoki Gdańskiej do Kokoszek, a po pobycie w Połęczynie udała się do Szponu i dalej kierując się na Trzepowo i Nowy Wiec, udała się na Kociewie.
W efekcie do Wolnego Miasta Gdańska włączono z byłego powiatu kartuskiego następujące wsie i osady: Roztoka, Stara Huta, Klonowo Dolne i Górne, Michalin, Przywidz, Katarynki, Pomlewo, Kozia Góra, Szklana Góra, Miłowo, Huta Dolna i Górna, Zrąbsko Dolne i Górne, Marszewska Góra, Jodłowno, Marszewo, Piaski, Majdany i Nowa Wieś (w obecnej gminie Przywidz) i Buszkowy, Ostróżki, Czapielsk, Babidół, Pręgowo, Kolbudy Górne, Łapino i Otomin (w obecnej gminie Kolbudy).
Natomiast po polskiej stronie zostały:Połęczyno, Jekmuca, Kamela, Lisia Góra, Borcz (obecnie w gminie Somonino), Krowie Łąki, Skrzeszewo, Łapino Kartuskie, Widlino i Niestępowo (obecnie w gminie Żukowo).
We wsiach przyznanych Wolnemu Miastu tylko kaszubska ludność Pręgowa deklarowała swoją polskość i katolicyzm. Jednakże była to wyspa otoczona zewsząd większością niemiecką, wyznającą luteranizm.
W sekcji B granicy, od Niestępowa do Szponu, wkopano 180 kamieni granicznych. Działały też cztery przejścia graniczne:
- kolejowe Stara Piła - Lappin (Łapino) na linii z Kartuz do Pruszcza,
- drogowe Kamela - Tiefethal (Roztoka) na drodze z Egertowa do Przywidza,
- drogowe Szpon - Oschenkopf (Częstocin) na drodze z Grabowa do Przywidza,
- gospodarcze Łapino - Lappin w ramach małego ruchu granicznego.
Granica dzieli także powiat kościerski
Z opisu traktatowego wynikało, że granicę w terenie wytyczy komisja, która po gdańskiej stronie pozostawi Kościerską Hutę (Borowinę) i Łąki, a po polskiej Nowy Wiec i Szatarpy. Był to
odcinek nazwany sekcją C, od
Lonkener See (Jezioro Łąkie) do
Neukrug (Nowa Karczma - część wsi Pawłowo).
Do powiatu Gdańskie Wyżyny w Wolnym Mieście Gdańsku włączono wsie:
Pawłowo z wybudowaniami: Cząstkowo, Baumgart, Zielenina i Nowa Karczma oraz Drzewina (obecnie w gminie Trąbki Wielkie) i Sucha Huta, Olszanka, Kierzkowo, Bliziny, Gromadzin, Piekło Dolne i Górne, Borowina, Trzepowo, Łąkie, Częstocin i Czarna Huta (obecnie w gminie Przywidz).
W przeszłości wsie te były królewszczyzną należącą do starostwa skarszewskiego, które po 1772 r. przeszły na własność króla pruskiego. Zamieszkująca je ludność w zdecydowanej większości należała do Kościoła ewangelickiego.
Jedynie w okolicy Częstocina, wtedy Osenkopu (z niemiecka
Oschenkopf - "głowa wołu"), mieszkali Kaszubi określający się jako Polacy. Stąd wieś była podzielona na Polski i Niemiecki Osenkop (Polnisch-Deutsch Oschenkopf). Katolicy z tej wsi należeli do parafii w Grabowie Kościerskim. Jednakże było ich mniej niż ewangelików.
Pozostałe wsie przynależne do parafii w Wysinie lub w Skarszewach z kuracją w Szczodrowie miały tylko po kilka rodzin katolickich.
Międzysojusznicza Komisja Graniczna przyznała w tym rejonie Polsce następujące wsie:
Bożepole Królewskie, Szczodrowo, Celmerostwo, Nowy Wiec (obecnie gmina Skarszewy), Guzy, Szatarpy, Szumleś (Królewski i Szlachecki), Sztrofowa Huta i Szpon (obecnie gmina Nowa Karczma).
W sekcji C wkopano 137 kamieni granicznych, z czego aż 35 wzdłuż zachodniego brzegu
Lonkener See (Jezioro Łąkie), które w całości przypadło Wolnemu Miastu Gdańsk.
W tej sekcji ustanowiono cztery drogowe przejścia graniczne:
- Szumleś Królewski - Strippau (Trzepowo) na drodze z Kościerzyny do Gdańska,Szczodrowo - Gross Paglau (Pawłowo) na drodze ze Skarszew do Kleszczewa,
- Guzy - Barenhütte (Kościerska Huta/ Borowina) na lokalnej drodze z Trzepowa do Nowego Wieca i Szatarp,
- Nowy Wiec - Wiesenthal (Drzewina) gospodarcze w ramach małego ruchu granicznego.
Granica na Kociewiu
Kociewski odcinek granicy polsko-gdańskiej (sekcje D i E), mierzący 58 km, tak został opisany w art. 100 traktatu wersalskiego:
Z powyższego wynika, że granica miała być wytyczona przez Komisję Graniczną w terenie od Kożlin (
Güttland) - a właściwie od brzegu Wisły odległego o 6,5 km na północ od mostów tczewskich - do granicy z powiatem kościerskim (w pobliżu Wymysłowa i Gołębiewka). Założono dodatkowo, że Miłobądz ma pozostać w Polsce, a Rębielcz i Kożliny w Wolnym Mieście Gdańsku.
W załączonej do traktatu mapie dotyczącej granic Wolnego Miasta wydanej przez Biuro Prac Kongresowych i umieszczonej w Dz. U. z 1920 nr 35, poz. 200 w prawym górnym rogu zapisano:
Wynikało z tego, że na mapie są też odcinki niewymagające wytyczenia w terenie.
Oprócz granicy na Nogacie i na Wiśle takim miejscem był zakreślony ciągłą czerwoną linią ośmiokilometrowy odcinek dawnej granicy pruskich powiatów tczewskiego i kościerskiego na północ od Skarszew (od
Neukrug do
Wimislowo).
Dlaczego Trąbki Wielkie, Ełganowo, Kleszczewo i Postołowo nie zostały włączone do Polski?O ile takie wsie z północnego krańca powiatu
Dirschau/Tczew, jak
Güttland (Koźliny),
Kriefkohl (Krzywe Koło) i
Stüblau (Steblewo) usytuowane na Żuławach Gdańskich czy Hohenstein (Pszczółki), Kohling (Kolnik), Senslau (Żelisławki), Rambeltsch (Rębielcz) i Uhlkau (Ulkowy), będące do 1887 r. w dawnym powiecie gdańskim, pod względem etnicznym zamieszkiwała w większości ludność pochodzenia niemieckiego, będącą ewangelikami, to położone na północno-zachodnim jego krańcu już nie.
Rzecz idzie o gminy Ełganowo (
Lamenstein) i Postołowo (
Postelau). W tych miejscowościach przeważała ludność polska, będąca katolikami. Ełganowo uchodziło wręcz za "
gniazdo Polaków".
Jan Daniluk, badacz historii Pomorza, nazwał ten teren, rozszerzając go o Kleszczewo (
Kleschkau), Czerniewo (
Czerniau) i Trąbki Wielkie (
Gross Trampken), czyli gminy będące w powiecie Gdańskie Wyżyny - "
bastionem polskości".
Potwierdza to chociażby notka prasowa z 1919 r. zamieszczona w "Gazecie Gdańskiej" nr 239 (z 28 października) pod tytułem "Parafja Trąbecka". W przeprowadzonej przez proboszcza parafii katolickiej w Trąbkach Wielkich ankiecie na 1900 jego parafian do polskości przyznało się 1638 osób:
Warto dodać, że sam katolicki proboszcz był narodowości niemieckiej.
W okresie międzywojennym w tym rejonie działały polskie ochronki (wczesna forma przedszkola) i Polska Macierz Szkolna, polskie harcerstwo i placówki kulturalno-społeczne. Obchodzono uroczyście święta narodowe, takie jak 3 maja czy 11 listopada.
Paradoksem było więc przyznanie Wolnemu Miastu tych gmin, w których "żywioł polski" dominował. Na mapie załączonej do traktatu to ten właśnie odcinek przyszłej granicy nie podlegał kwestionowaniu jego przebiegu.
Na nic się zdały prośby i pisma słane do Komisji Granicznej. Tutaj czynnik etniczny nie miał zastosowania, a był przecież podnoszony przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię jako podstawowy w określaniu przynależności państwowej danego terenu.
Te 8 km granicy zakreślonej na mapie 5 kwietnia 1919 r. przez dwóch ekspertów było jedynym odcinkiem lądowym niewymagającym wytknięcia w terenie -
"ne nécessitant pas de délimitation sur le terrain".
Na pytanie, "dlaczego" tylko ten odcinek granicy był z góry ustalony, nie znalazłem odpowiedzi. Komisja związana postanowieniami traktatu wersalskiego i załączonej mapy nie wizytowała tego odcinka i nie rozpatrywała wniosków i rezolucji napływających z Postołowa, Ełganowa i Trąbek Wielkich.
Wytyczanie granicy w terenie od Gołębiewka do Łąk Tczewskich W połowie 1921 r. palikami wytyczono przebieg granicy na Kociewiu. W efekcie na odcinku od Gołębiewka do Łąk Tczewskich granica wyglądała w ten sposób:
Po gdańskiej stronie zostały:
Gołębiewo Wielkie, Gołębiewo Średnie, Rościszewko, Sobowidz, Żelisławki, Rębielcz, Kolnik, Pszczółki, Krzywe Koło, Koźliny i Ptaszniki.
A po polskiej:
Gołębiewko, Rościszewo, Kobierzyn, Szczerbięcin, Dalwin, Świetlikowo, Malenin, Miłobądz, Tczewskie Łąki, Lądy i Czatkowy.
W sekcji D granicy wkopano 170 wersalskich kamieni granicznych od D001 (Bożepole Królewskie) do D170 (między wałem a brzegiem Wisły na północ od wsi Czatkowy).
Na tym odcinku były kolejowe przejścia graniczne:
- Tczew - Hohenstein (Pszczółki) na magistrali do Gdańska,
- Gołębiewko - Sobbowitz (Sobowidz) na lokalnej linii ze Skarszew do Pszczółek.
Wytyczono także pięć drogowych przejść granicznych:
- Bożepole/Trzcianka - Postelau (Postołowo) lokalne,
- Gołębiewko - Mittel Golmkau (Gołębiewo Średnie) na szosie ze Starogardu do Gdańska,
- Dalwin/Świetlikowo - Sobbowitz/Bechsteinswalde (Kamionka) lokalne,
- Miłobądz - Kohling (Kolnik) na szosie z Tczewa do Gdańska,
- Czatkowy - Güttland (Kożliny) na drodze z Tczewa do Steblewa i Krzywego Koła.
Dla kogo mosty tczewskie?
Media z tego czasu donosiły, że korekta granicy na mostach tczewskich została odwzajemniona oddaniem Wolnemu Miastu gruntów należących do wsi Czatkowy, a konkretnie w Ptasznikach (
Vogelgreif) należących do gospodarza
Wiensa, który mieszkał w Jetlarni (tak wtedy nazywano Koźliny).
Należy pamiętać o tym, że wojsko polskie, wkraczając 30 stycznia 1920 r. do Tczewa, zajęło również mosty na Wiśle, ustanawiając na jego prawym brzegu posterunki.
Nie obyło się bez protestów strony gdańskiej. Nowo przybyły administrator terytorium Gdańska, wyznaczony przez Ligę Narodów brytyjski dyplomata sir
Reginald Tower, zażądał wycofania polskiego wojska na lewy brzeg.
W mediację włączyła się Komisja Graniczna, której przewodniczący, francuski generał
Charles Dupont, poparł stanowisko strony polskiej.
Zobacz także:
Charles Joseph Dupont: ulubiony francuski generał Kaszubów
Spór oparł się o Radę Ambasadorów i jej decyzją mosty tczewskie pozostały w Polsce.
Żeby jednak osłodzić gorycz porażki w Genewie, Komisja Graniczna pozytywnie zaopiniowała wniosek gospodarza z Koźlin, popieranego przez władze gdańskie, o włączenie jego gruntów do Wolnego Miasta.
Komisja Graniczna zakończyła swoją działalność w 1922 r. Jej ostatnia decyzja, z 6 maja 1922 r., dotyczyła gruntów o powierzchni 3,35 ha, które przeszły z gminy Kolibki do gminy miejskiej Sopot (
Stadt Zoppot), będącej jeszcze w powiecie Gdańskie Wyżyny.
Wcześniej Komisja zaakceptowała wymianę terenów na granicy gdańsko-pruskiej (za łąki na
Wernersdorfer Kampe połączone promem z Pogorzałą Wsią wymieniono na Mierzei Wiślanej osadę
Schottland włączoną do
Pröbbernau (Przebrna).
Bibliografia- Tadeusz Kijeński "Ile jest Polaków na terenie Wolnego Miasta Gdańska. Szkic statystyczny z mapką". Gdańsk 1929 - Biblioteka UMK Toruń.
- Edward Jankowski "Ełganowo - Gniazdo Polaków"
- Katarzyna Kankowska-Filiipak "Z życia Kaszubów w Gdańsku i na Pomorzu w okresie międzywojennym (1920-1939)" Rocznik Gdański, t. LXXVI/LXXVII, s. 32-42.
- Jan Daniluk "Ilu Polaków było w Wolnym Mieście",
- Portal Dawny Tczew.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy