Panowała głęboka majowa noc. W ciemnościach od brzegów gdańskich Składów (Legan, część Młynisk) odbijały kolejne łodzie z żołnierzami w różnobarwnych mundurach - badeńskich, francuskich, polskich. Panowała cisza. Tylko płynący żołnierze słyszeli delikatny szmer wody przecinanej drewnianymi kadłubami łodzi oraz cichy plusk wioseł. Flotylla desantowa kierowała się ku wyspie Holm
.
Orężna uwertura pierwszej wojny polskiej
W trakcie jesiennej kampanii 1806 r. przeciwko Prusom (należały do IV koalicji antyfrancuskiej) wojska
Napoleona pobiły armię
Fryderyka Wilhelma III Hohenzollerna w bitwach pod Jeną i Auerstädt. Pruska monarchia i armia, żyjące przebrzmiałą chwałą zwycięstw Fryderyka II, zostały rzucone na kolana. Wojskom Bonapartego poddawały się kolejne twierdze. Czasem kapitulowały niemal na sam widok idącej w awangardzie francuskiej kawalerii. Twierdza szczecińska poddała się 700 huzarom słynnej "piekielnej brygady" (pułki 5 i 7 huzarów), dowodzonej przez legendarnego gen.
Antoine'a de Lasalle'a.
Polskie przebudzenie i pruski opór
Wojska Napoleona wkroczyły teraz na ziemie polskie - do Poznania, Warszawy. Nieco wcześniej Bonaparte wezwał do Berlina gen.
Jana H. Dąbrowskiego i
Józefa Wybickiego. Obaj Polacy oglądali tu zdobyte sztandary pruskie, widomy znak klęski jednego z zaborców. Wydali też odezwę do rodaków wzywającą ich do zbrojnego powstania. Wkrótce w wolnej już od Prusaków Wielkopolsce, a także w Kaliskiem i na Mazowszu zaczęto tworzyć oddziały wojska. Zaczynała pierwsza wojna polska (kampania 1806-1807), jednak opór Prusaków, wspieranych przez Rosjan, zaczynał już krzepnąć.
Znaczenie twierdz w okresie wojen napoleońskich
Twierdze odgrywały w napoleońskim systemie wojny ważną rolę. Były zapleczem operacyjnym i magazynowym armii. Gromadzono w nich rezerwy oraz sprzęt i zaopatrzenie dla korpusów będących w polu. Stanowiły oparcie działań manewrowych, tak ważnych dla Napoleona, zabezpieczały też linie komunikacyjne. W razie odwrotu miały wiązać siły wroga i destabilizować jego zaplecze. Twierdze nadmorskie umożliwiały szybkie dostawy drogą morską zaopatrzenia i odwodów.
Taką właśnie twierdzą był Gdańsk.
Pruski cierń w boku Wielkiej Armii
Dla będących już w aktywnej defensywie Prusaków Gdańsk także był bazą operacyjną i portem, do którego przybyć mogło sojusznicze (rosyjskie, angielskie) wsparcie. Twierdza dawała też ochronę pruskim oddziałom. Bonaparte nie chciał, by na zapleczu jego zmęczonych walką korpusów, rozrzuconych już na leżach zimowych na wschód od Wisły, pozostał bastion pruskiego oporu i logistyki. Potrzebował też spektakularnego sukcesu, by czekając na nową, wiosenną kampanię, podnieść morale swojej Wielkiej Armii, wykrwawionej w straszliwej bitwie (a raczej rzezi) pod Pruską Iławą (
Preußisch Eylau, 7-8 lutego 1807 r.). Wiedział, że wkrótce będzie musiał rzucić ją do walki z idącymi ze wschodu rosyjskimi korpusami.
Umocnienia Twierdzy Gdańsk
W 2 poł. XVIII w. nie podejmowano w Gdańsku większych prac fortyfikacyjnych. Prusacy po zajęciu miasta (w 1793 r.; wyspę Holm zajęli już w 1772 r.), a zwłaszcza po klęsce w 1806 r., dokonali jedynie niewielkich modernizacji umocnień.
Zdobyli Gdańsk, bo zięć zawiódł. Najważniejsze oblężenia w historii Gdańska
Jednak stare, pamiętające czasy Wazów na polskim tronie fortyfikacje miasta wciąż budziły respekt.
"To prawdziwa twierdza" - pisał z uznaniem o Gdańsku w liście do Napoleona francuski dowódca inżynierii gen. François de Chasseloup-Laubat.Pruski garnizon miasta składał się z ok. 15 tys. ludzi. Mógł też liczyć na rosyjską odsiecz z morza oraz wsparcie angielskich okrętów.
Recenzja wyczekiwanego "Napoleona" Ridleya Scotta: wielu się rozczaruje
Kombinowany korpus oblężniczy
Do zdobycia Gdańska Napoleon wyznaczył X korpus marsz.
François Lefebvre'a. Był to wielonarodowy kontyngent wojsk. Od zachodu szli Badeńczycy i Sasi oraz Legia Północna - formacja złożona z Polaków, jeńców z rozbitej armii pruskiej.
Od południa maszerowały ku Gdańskowi nowe oddziały polskie formowane w Wielkopolsce i w Kaliskiem przez gen. Dąbrowskiego. Byli to nieostrzelani jeszcze kantoniści (poborowi) - głównie chłopi, trochę pospolitego ruszenia szlacheckiego i pruskich dezerterów - "wojsko niepłatne, gołe, bose", któremu w większości brakowało wszystkiego poza zapałem.
Do tego dochodziły oddziały francuskie - kilka lekkich pułków piechoty i jazdy. Łącznie ok. 17 tys. ludzi. Później siły oblegających rosły. Blokada pruskiego Gdańska zaczęła się w 2 poł. marca 1807 r.
Uciążliwości oblężenia
Oblężenie twierdzy upływało żołnierzom X korpusu głównie na żmudnym ryciu w ziemi - kopaniu aproszy (okopów), sypaniu szańców oraz zbrojnych utarczkach i podchodach. Dokuczało im zimno, słoty i śnieg oraz głód i choroby. Bardzo mozolnie zbliżali się do umocnień miasta, które mieli zdobyć, wciąż ostrzeliwani przy tym przez pruską artylerię. Dostarczenie do korpusu większej liczby dział w końcu kwietnia poprawiło nieco sytuację oblegających.
Gdańsk wciąż jednak trwał w oporze.
Nadzieje na szybsze zdobycie lub kapitulację twierdzy oraz zakończenie oblężenia stwarzał plan przecięcia komunikacji między miastem a morzem, zastosowany już podczas oblężenia w 1734 r. By tego dokonać, należało zająć gdańską wyspę Holm.
Strategiczna wyspa
Rozległa wyspa Holm (dziś to wyspa Ostrów, na której prowadzona jest działalność stoczniowa) leżała między otoczonym bastionami miastem a
twierdzą Wisłoujście, broniącą ujścia rzeki oraz wejścia do portu. Kontrola ujścia, rzeki i wyspy Holm miała istotne znaczenie dla broniących - ułatwiała komunikację, dostawy i odsiecz.
Z Holmu można było też razić ogniem działowym przeciwnika podchodzącego do Gdańska od zachodu, wspierając inną ważną pozycję ryglującą dojście do Wisły - leżący po drugiej stronie rzeki Wielki Szaniec Wapienny (
Große Kalkschanze - istniał w miejscu
późniejszych pochylni wydziału K3 Stoczni Gdańskiej i znanych dźwigów KONE).
Ze względu na strategiczne znaczenie wyspy, Prusacy zmodernizowali jej fortyfikacje przed rozpoczęciem blokady. Zajęcie Holmu w celu odcięcia Gdańska od morza gen. Chasseloup-Laubat doradzał, jak to ujął, "już od pierwszego raportu".
Marszałek Lefebvre zdecydował się w końcu na ten krok. Miało to być przygotowanie do szturmu generalnego. Datę ataku na Holm wyznaczono na noc z 6 na 7 maja 1807 r. - niejako w rocznicę zdobycia Szańca Letniego i zajęcia całej wyspy przez Rosjan w 1734 r.
Bitwa o Szaniec Letni 6 maja 1734
Przygotowania do ataku na wyspę Holm
Wyspy Holm broniła bateria pruskiej artylerii (16 dział) i batalion rosyjskiej piechoty. Dowodził rosyjski oficer mjr
Utken. Na Holmie znajdowały się też magazyn żywności (dowożonej drogą wodną przez Anglików) oraz niezbędne wojsku zwierzęta - konie i bydło. Od strony Składów wyspy bronił jeden z jej fortów - Szaniec Panieński (
Jungfernschanze).
Do wykonania desantu na Holm przeznaczono 400 doborowych żołnierzy francuskich, 100 badeńskich i tyluż polskich. Byli to ochotnicy. Desantem dowodził doświadczony francuski oficer płk
Aimè.
Przygotowania rozpoczęto od gromadzenia przy nabrzeżach Składów (rejon Stoczni Północnej i ujścia potoku Strzyża) odpowiedniej liczby łodzi desantowych (zapewne czółen, promów, galarów i in.), które zamaskowano.
W określonym czasie wybrani żołnierze udali się nocą na nabrzeże Wisły przy gdańskich Składach (
Legan), w ciszy zajęli miejsca w łodziach i odpłynęli w noc. Kiedy już dobili do przeciwległych brzegów Holmu, oficerowie oświadczyli im twardo:
"Trzeba ją wziąć [wyspę - przyp. AT], a głodem umorzymy nieprzyjaciela [...]. Tu trzeba zwyciężyć albo zginąć!".Pijani Rosjanie, dowódca "w towarzystwie niewiast"
Gdy żołnierze francuscy, badeńscy i polscy przygotowywali się do ataku na wyspę, "Moskale obchodzili byli właśnie jakiś bankiet tej samej nocy". Skutek łatwo przewidzieć. Atak napoleońskich piechurów był niezwykle gwałtowny. Francuzi, Polacy i Badeńczycy po opuszczeniu łodzi rzucili się z furią na pijanych i zaskoczonych Rosjan.
"I jak zaczęliśmy strzelać, żgać bagnetami, topić, to aż skóra na mnie drży, gdy wspomnę tę chwilę" - pisał polski uczestnik ataku na Holm.Gwałtowność uderzenia była tak wielka, że pruscy kanonierzy nie zdążyli nawet wystrzelić ze swoich dział.
Co ciekawe, rosyjski dowódca nie kwapił się do wzięcia udziału w walce. Gdy jego zamroczeni alkoholem żołnierze masowo ginęli lub szli w niewolę, mjr Utken pozostawał w swojej kwaterze, gdzie jeden z badeńskich oficerów odnalazł go wkrótce... "w towarzystwie niewieścim".
Wyspa Holm została wzięta!
Kolejna zdobycz i kapitulacja twierdzy
To jednak nie koniec niespodzianek tej nocy. Łatwy sukces desantu zachęcił stojących w rezerwie po drugiej stronie Wisły 300 żołnierzy saskich i polskich z Legii Północnej. Także oni gwałtownie uderzyli na Szaniec Wapienny, którego załoga (150), pozbawiona wsparcia dział z Holmu, szybko oddała i tę pozycję.
Marszałek Lefebvre osiągnął więcej niż zamierzał. Gdańsk został odcięty od morza, a oblegający zyskali kontrolę nad biegiem rzeki. Garnizon pruski utracił też magazyn żywności. Ponadto dzięki zdobyciu kluczowych pozycji zewnętrznych - Holmu i Kalkschanze - zagrożone zostało samo miasto.
Prusacy i Rosjanie ponieśli przy tym ogromne straty - 200 zabitych i ok. 800 rannych. Atakujący stracili łącznie zaledwie kilkunastu żołnierzy.
W kolejnych dniach zdobywców chciał odepchnąć i odzyskać wyspę duży rosyjski desant gen.
Kamieńskiego. Uwikłał się on jednak w walkę na mierzei m.in. z oddziałami polskimi i francuskimi (dowodzonymi przez ulubieńca Napoleona - marsz.
Jean'a Lannes'a). Ostatecznie został odparty i musiał odpłynąć.
Ostatnia nadzieja obrońców upadła. Wobec tego pruski gubernator miasta gen.
Kalkreuth podjął decyzję o kapitulacji twierdzy. Niebawem do Gdańska wkroczyły wojska oblegające, w tym pułki polskie, a wkrótce przybył tu sam Napoleon. Zaczął się nowy, trudny okres historii miasta.
Jak powstało pierwsze Wolne Miasto Gdańsk
Dalsze dzieje Holmu
W kolejnych dziesięcioleciach na Holmie istniał m.in. majątek ziemski i cmentarz dla ofiar epidemii.
Od końca XIX w. rozbierano umocnienia wyspy, która stała się przemysłowym zapleczem Gdańska. Były tu m.in. walcownia, składy drewna oraz część Stoczni Cesarskiej i Stoczni Schichaua.
W trakcie II wojny światowej działały warsztaty Kriegsmarine i obozy pracy przymusowej. Potem na wyspie funkcjonowały wydziały Stoczni Gdańskiej oraz Gdańska Stocznia Remontowa.
To na Ostrowie właśnie (wciąż zwanym przez stoczniowców Holmem) - na wydziałach K1/K5 Stoczni Gdańskiej, nieopodal miejsca walk z 1807 r., 14 sierpnia 1980 r. zaczął się historyczny Wielki Strajk.
W marcu 1987 r. zaś - na pochylni bocznej Stoczni Gdańskiej - "skończył się ruski Mir"...
Pechowe wodowanie żaglowca "Mir"
Pisząc tekst korzystałem m.in. z:- Daleki Jakub, Wspomnienia mojego ojca żołnierza dziewiątego pułku Księstwa Warszawskiego. Zebrane według ustnego opowiadania powtórnie przez ks. J. Dalekiego. Poznań 1887.
- Gdańsk Napoleoński. Oblężenia 1807, 1813. Katalog wystawy. Oprac. Adam Paczuski, Gdańsk 2000.
- Nieuważny Andrzej, Klucz do wszystkiego. Dzieje napoleońskiej twierdzy Gdańsk 1807-1814. Gdańsk 2022.
Zdobyli Gdańsk, bo zięć zawiódł. Najważniejsze oblężenia w historii Gdańska
Recenzja wyczekiwanego "Napoleona" Ridleya Scotta: wielu się rozczaruje
Bitwa o Szaniec Letni 6 maja 1734
Jak powstało pierwsze Wolne Miasto Gdańsk
Pechowe wodowanie żaglowca "Mir"
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy