Pierwsza kolej linowa na świecie powstała w Gdańsku w 1644 r.

Michał Ślubowski

24 października 2020 (artykuł sprzed 3 lat)

Opinie (70)

Najnowszy artykuł na ten temat Nie tylko jedwabne pończochy. Czego nie mogły nosić kobiety w XVII w.?

Rycina Wilhelma Hondiusa przedstawiająca schemat działania kolejki linowej, dzięki której transportowano ziemię służącą do budowy miejskich wałów i umocnień.

Pierwsza kolejka linowa na świecie powstała w Gdańsku. Miejski inżynier Adam Wybe* skonstruował ją, aby ułatwić prace fortyfikacyjne prowadzone przy miejskich bastionach. Maszyna wzbudzała podziw nie tylko mieszczan, ale również licznych podróżników z najróżniejszych zakątków świata.

Kiedy Adam Wybe (1590-1652) wraz z żoną Margaretą i bratem Jakubem przybyli z niewielkiego Harlingen do Prus Królewskich, odetchnęli z ulgą. Jak wielu innych przybyszów z Niderlandów, którzy uciekali przed represjami urzędników wysyłanych przez króla Filipa II Habsburga, swój nowy dom mieli odnaleźć właśnie tutaj.

Przypuszcza się, że inżynier pochodził z rodziny fryzyjskich menonitów, którzy w XVI i XVII wieku chętnie emigrowali do Polski, zakładając tutaj liczne wsie. Jakub podążył właśnie taką "olęderską" ścieżką i osiedlił się w osadzie Izbiska.

Poznaj historię menonitów w Prusach Królewskich

Jednak Adam wybrał inaczej: nad spokój żuławskiej wsi wybrał zgiełk i ruch największej metropolii kraju: Gdańska.

Pierwsza wzmianka o bytności Wybego nad Motławą pojawia się w 1616 roku. Rada Miejska zleciła inżynierowi budowę wiatraka w należącej do miasta wsi Olszynka. Dzisiaj jest to dzielnica Gdańska, w całości leżąca na Żuławach; a o przeszłości przypomina siatka rowów melioracyjnych i ulice leżące w miejscu dawnych traktów do pędzenia bydła (Łanowa, Zawodzie oraz Modra).

To dowód na to, że Wybe posiadał już niemałe doświadczenie konstruktora, ponieważ wiatraki były bardzo skomplikowanymi i specjalistycznymi mechanizmami.

Na początku zajmował się mniejszymi projektami, jednak szybko dostrzeżono geniusz i spryt Fryzyjczyka. Wiele innych miast, łącznie ze stołeczną Warszawą, chciało ściągnąć do siebie tego świetnego budowniczego na stałe. Wykonywał pewne prace w Elblągu i Toruniu; przez jakiś czas przebywał również w stolicy, którą opuścił wzbogacony o tytuł "królewskiego inżyniera". Jednak nigdy nie opuścił Gdańska na stałe - po części dzięki hojności głównomiejskiej rady, a po części z zamiłowania do miasta. Tutaj również zrealizował swoje najsłynniejsze projekty.

Kolejka linowa z Biskupiej Górki

Do nich z pewnością należała pierwsza na świecie kolejka linowa na wielu podporach. Wybe stworzył ją w 1644 roku, aby przenosić ziemię z Biskupiej Górki na miejsce rozbudowy miejskich wałów na Starym Przedmieściu

- celem było podwyższenie bastionu Przedmiejskiego.

Archeolodzy zbadali odkryty bastion Wybego

Na Biskupiej Górce ziemię wkładano do specjalnych koszy, które były transportowane w dół, na plac budowy. Fragment ryciny Wilhelma Hondiusa.

Aby przyspieszyć transporty wielkich ilości ziemi oraz by zniwelować przeszkody w postaci zabudowań, dróg, fosy i kanału Raduni, Wybe wpadł na pomysł zbudowania specjalnej konstrukcji.

Kolejka była napędzana przez siłę czterech koni, które obracały kierat ustawiony na wałach miejskich. Fragment ryciny Wilhelma Hondiusa.

Kolejka była napędzana przez siłę czterech koni, które obracały kierat ustawiony na wałach miejskich. Na Biskupiej Górce ziemię wkładano do specjalnych koszy, które były transportowane w dół, na plac budowy. Pomiędzy punktem załadunku oraz wyładunku ustawiono drewniane podpory, które zapewniały stabilność i odpowiednie działanie całej konstrukcji. Robotnicy znajdujący się na szczycie podpór przenosili kubły nad ich zwieńczeniem, zapewniając płynność ruchu.

Pomiędzy punktem załadunku oraz wyładunku ustawiono drewniane podpory, które zapewniały stabilność i odpowiednie działanie całej konstrukcji. Robotnicy znajdujący się na szczycie podpór przenosili kubły nad ich zwieńczeniem, zapewniając płynność ruchu. Fragment ryciny Wilhelma Hondiusa.

Podziw dla talentu inżyniera

Spektakularna konstrukcja wywoływała wielkie wrażenie na współczesnych. Wzmiankę o niej znajdujemy między innymi we wspomnieniach angielskiego kupca i podróżnika Petera Mundy'ego, który przez kilka lat mieszkał w Gdańsku.

Genialne urządzenie

Inny druk przedstawia wynalazek Adama Weeba, miejskiego inżyniera, który powstał, aby przenosić ziemię nad fosą z Biskupiej Górki, wzgórza znajdującego się przy mieście (których jest tutaj zresztą wiele), do wałów, które chciano podwyższyć (miał około 150 sążni albo 150 stóp). Do grubych lin przywiązano około 200 kubłów i koszy, a całą pracę wykonywały zaledwie dwa konie i robotnicy którzy napełniali puste kosze. Wzgórze jest dużo wyższe niż wał, dlatego ciężar napełnionych koszy pomaga w utrzymaniu ruchu wraz z pustymi, dzięki czemu wszystko idzie płynnie w koło. Niektórzy mówią, że ten sam człowiek stworzył samoistnie działające wodociągi w królewskim ogrodzie w Warszawie, o czym już wspominałem.

Schemat ilustrujący działanie kolejki Wybego na rycinie w dziele "Theatrum machinarum hydrotechnicarum" Jacona Leupolda z 1724 roku.

Mechanizm poruszał również wyobraźnię artystów.

Poeta Georg Greflinger z Ratyzbony, zajmujący się również poezją okolicznościową, napisał kilka wersów, poświęconych kolejce i jej twórcy. W swoim utworze poeta porównuje górę do mocarnego przeciwnika, którego pokonać może tylko "chwat Wyb Adam, mąż z Harlingen, który potrafi dokonać takiej sztuki". Inżynier jest jednak wynalazcą innych cudowności. Greflinger poucza, aby nie oceniać mistrza Wybego po prostym ubiorze (menonity? budowniczego?), ale po owocach jego pracy.

Poeta kończy swój wiersz pochwałą samego Gdańska, "miasta sławnego w całym świecie".

* W literaturze znajduje się bardzo wiele wariantów zapisu tego nazwiska, m.in. Wybe, Wiebe, Wijbe, niekiedy z dodatkiem von/van Harlingen. Rozbieżności wynikają między innymi z tego, iż Wybe był mennonitą, którzy nie przywiązywali dużej wagi do nazwisk. Sam inżynier używał formy Wybe Adams.

O autorze

Opinie (70) 1 zablokowana

Sortowanie
- Od najnowszych
- Od najstarszych

Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-10-24 20:23

Gdzie bibliografia? (2)

3 lata
- 4 3
Twoja opinia

Zmień treść

Regulamin dodawania opinii
- Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
  2020-10-24 20:38
  
  (1)
  
  Peter Mundy "Itinerarium Mundi", Z. Brocki "W sprawie XVII-wiecznej kolei linowej w Gdańsku", A.Januszajtis "Autentyzm zabudowy, walory rekreacyjne i widokowe predestynują Biskupią Górkę, by była chlubą miasta", A.Januszajtis "Z dziejów gdańskiej nauki i techniki", wiersz Greflingera zostal zamieszczony w książce Leonarda Neubaura "Georg Greflinger" - to tak na szybko :) Pozdrawiam
  
  Michał Ślubowski
  3 lata
  - 6 1
  Twoja opinia
  
  Zmień treść
  
  Peter Mundy "Itinerarium Mundi", Z. Brocki "W sprawie XVII-wiecznej kolei linowej w Gdańsku", A.Januszajtis "Autentyzm zabudowy, walory rekreacyjne i widokowe predestynują Biskupią Górkę, by była chlubą miasta", A.Januszajtis "Z dziejów gdańskiej nauki i techniki", wiersz Greflingera zostal zamieszczony w książce Leonarda Neubaura "Georg Greflinger" - to tak na szybko :) Pozdrawiam
  Regulamin dodawania opinii
  - Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
    2020-10-25 01:27
    
    Dziękujemy.
    
    3 lata
    
    2 1
    
    Twoja opinia
    
    Zmień treść
    
    Regulamin dodawania opinii
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-10-25 01:25

Świetny artykuł! Poproszę o następne.

3 lata
- 10 1
Twoja opinia

Zmień treść

Regulamin dodawania opinii
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-10-25 00:39

Wow kolejka niezle

dzieki, super artykul takie poprosze w duzej ilosci. Dzieki!

Maria Antonina
3 lata
- 9 1
Twoja opinia

Zmień treść

dzieki, super artykul takie poprosze w duzej ilosci. Dzieki!
Regulamin dodawania opinii
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-10-24 20:05

Autor super :)

3 lata
- 11 1
Twoja opinia

Zmień treść

Autor super :)
Regulamin dodawania opinii
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-10-24 19:59

Chwalipost

Panie redaktorze:
Dobra robota - dawaj więcej.

Owicz
3 lata
- 39 1
Twoja opinia

Zmień treść

Panie redaktorze: Dobra robota - dawaj więcej.
Regulamin dodawania opinii
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-10-24 10:02

Wybe miał duże doświadczenie, już wcześniej konstruował pierwsze koleje ma świecie w Roterdamie, Ratyzbonie i Akwizgranie (2)

3 lata
- 35 1
Twoja opinia

Zmień treść

Regulamin dodawania opinii
- Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
  2020-10-24 10:16
  
  Jakie koleje? (1)
  
  3 lata
  - 5 5
  Twoja opinia
  
  Zmień treść
  
  Regulamin dodawania opinii
  - Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
    2020-10-24 15:51
    
    koleje losu
    
    3 lata
    
    10 2
    
    Twoja opinia
    
    Zmień treść
    
    Regulamin dodawania opinii
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2020-10-24 09:16

Uwielbiam Was za takie artykuły, proszę więcej! :)

koks
3 lata
- 139 1
Twoja opinia

Zmień treść

Regulamin dodawania opinii