Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Prusy Królewskie nazwano Prusami Zachodnimi (Westpreußen) i podzielono na siedem okręgów: tczewski (Dirschau), starogardzki (Stargard) i chojnicki (Konitz) - obejmowały one dawne województwo pomorskie, malborski (Marienburg) - dawne województwo malborskie, chełmiński (Kulm) i michałowski (Michelau), obejmujące dawne województwo chełmińskie, oraz dołączono okręg kwidzyński (Marienwerder), będący wcześniej w Prusach Książęcych.
Północne Kaszuby znalazły się w okręgu tczewskim z miastami Wejherowo i Puck oraz z domenami królewskimi w Mostach, Pucku i Starzynie. Pozostałe domeny na terenie okręgu były w Mirachowie i Sobowidzu (byłe starostwa niegrodowe), w Kartuzach (dobra zakonu kartuzów), w Subkowach (dawny klucz subkowski należący do biskupów włocławskich) oraz w Oliwie (dobra pocysterskie w powiecie gdańskim).
Domeny króla Prus w dawnym powiecie puckim
Po przejęciu ziem przez pruskich komisarzy dobra będące dotąd własnością królów polskich zostały włączone do domen króla Prus. Część z nich przeznaczono do parcelacji i wykupienia przez wolnych chłopów. Ten sam los spotkał dobra kościelne po ich sekularyzacji. Zdecydowana większość majątków klasztornych po ich kasacie stała się własnością króla Prus.
W byłym powiecie puckim utworzono trzy domeny królewskie - w Pucku, Mostach i Starzynie. Pierwsza obejmowała pocysterskie wsie Mosty, Mechelinki, Rewę, Pierwoszyno, Kosakowo, Dębogórze i Rumię oraz Grabówek (po zakonie kartuzów) i królewskie wsie Redę, Rumię, Zagórze, Szmeltę, Janowo i Chylonię. Starzyńska domena obejmowała włości pocysterskie w Mechowie, Werblini i Starzynie, a pucka domena biskupie Smolno oraz wsie królewskie wokół Pucka (Łebcz, Gnieżdżewo, Celbowo, Strzelno, Rekowo, Mrzezino).
Domeną z upoważnienia króla zarządzał
Koeniglische Domänenamt - królewski urząd domenalny. Nadzór nad nim sprawował departament wojny i domen w Kwidzynie (
Kriegs-und Domänen Kammer in Marienwerder). Urzędy domenalne, których powstało 50 na ziemiach zaboru pruskiego, pełniły funkcje administracyjne i fiskalne na terenie wsi, majątków i folwarków należących do domeny aż do reformy powiatowej w 1872 roku.
Wieś kaszubska pod zaborem pruskim
Dekrety agrarne z lat 1789-1794 stały się podstawą prawną zniesienia panujących w Prusach stosunków feudalnych. Proces ten trwał aż do 1850 roku. Model pruski - polegał na zachowaniu wielkiej własności ziemskiej i wykupie włościan z pańszczyzny z nadaniem im ziemi na własność.
Ten los spotkał na przykład dobra klasztoru
żarnowieckiego. Folwark z dworem zakupił Ludwig Żelewski, a wieś Żarnowiec została rozparcelowana.
To samo stało się z Dębkami, które przeszły na własność rodzin rybackich, Karlikowem i Świecinem, a majątek Odargowo wydzierżawiła rodzina Podjaskich, wykupując go w 1834 roku.
Podobny los spotkał Sławoszyno, które kupiła rodzina
Jagalskich, i Kartoszyno, najpierw dzierżawione, a potem kupione przez mieszczanina z
Gdańska. Włości Sobieńczyc i wokół Nadola, w większości zalesione, weszły w skład Królewskiego Nadleśnictwa Darżlubie (
Koeniglicher Oberforster Darschlub).
Jezioro Żarnowieckie z wsiami Nadole i Lubkowo zostały sprzedane, a od 1834 roku stały się własnością Augustyna Ceynowy.
W pierwszej połowie XIX wieku na wsi kaszubskiej, tak jak i w całych Prusach Zachodnich, wykształciła się następująca struktura własnościowa: obszary dworskie (
gutsbezirk), folwarki (
vorwerk), dobra królewskie (
kgl. domaine) i wolne sołectwa, zamieszkałe przede wszystkim przez gburów i zagrodników, którzy mogli wykupić użytkowane grunty rozparcelowanych majątków kościelnych i dworskich.
Domeny królewskie stopniowo ulegały parcelacji, aby pod koniec wieku przestały istnieć prócz lasów królewskich.
We wszystkich tych formach mieszkali komornicy i inni najemni pracownicy rolni. Byli też karczmarze, młynarze, kowale i inni rzemieślnicy.
Nowa arystokracja, czyli ziemiaństwo pomorskie
Starą arystokrację pomorską związaną z polskimi królami zastąpili nowi magnaci ziemscy.
Przybyli z Prus Wschodnich
Keyserlingkowie stali się właścicielami dóbr klucza rzucewskiego i wejherowskiego.
Krokowscy, tytułujący się
von Wickerau, po otrzymaniu tytułu hrabiowskiego od króla Prus dodawali do nazwiska graf
von Krockow. Była to boczna linia z Pieszcza, która odziedziczyła dobra w powiecie puckim po śmierci
Krzysztofa Krokowskiego w 1725 roku, kapitana wojsk polskich. Rodzina ta władała oprócz Krokowej wsiami Sulicice i Celbowo oraz dobrami na ziemi lęborskiej i była jedną z najbogatszych w Prusach Zachodnich.
Uzupełniali ich przybyli z Prus Wschodnich
von Belowowie (Rzucewo, Osłonino, Żelistrzewo),
von Platenowie z Pomorza Środkowego czy
Grassowie z Gdańska.
Stare rody kaszubskie bądź wymarły jak
Sławutowscy, bądź uległy germanizacji jak
von Bach Żelewscy, bądź spauperyzowały się i zostały szlachtą zagrodową. Ostatni z nich
Ustarbowski sprzedał w 1838 roku Kłanino, które kupił kupiec gdański
Gustaw Grass, który posiadł już pobliski Starzyński Dwór.
Duże majątki z dworami miał też gdański browarnik
Rodenacker (Celbowo, Lubocino) oraz
Hannemann (Mieruszyno, Połczyno i Łyśniewo) i
Thymian (Tyłowo).
Typowym przykładem wielkiego majątku ziemskiego z dworem, a właściwie pałacem stanowiącym rezydencję, parkiem i alejami, folwarkiem z zabudowaniami gospodarczymi i mieszkalnymi dla najemnej siły roboczej oraz obiektami produkcyjnymi (młyn albo gorzelnia czy cegielnia itp.) był
Gutsbezirk Rutzau - obszar dworski Rzucewo.
Dawna posiadłość
Wejherów,
Sobieskich,
Przebendowskich,
Keyserlingków, poprzez związek małżeński córki tego ostatniego -
Emmy von Keyserlingk z
Gustawem von Below zmieniła nie tylko właściciela, ale też wygląd. Na miejscu spalonego dworu wybudowano nową rezydencję w stylu neogotyckim w sąsiedztwie barokowego parku. Obok były zabudowania folwarczne ze stajniami, stodołą, kuźnią, a za podwórzem obory, chlewnie i młyn. Za zamkiem i parkiem w kierunku na Osłonino była stara cegielnia, wybudowana jeszcze przez
Ignacego Przebendowskiego.
Tak zaplanowanych zespołów dworskich z folwarkiem było
więcej, szczególnie na Pomorzu Środkowym (powiaty lęborski i słupski).
Południową część powiatu puckiego z czasów Prus Królewskich (okolice Linii, Szemudu i Luzina) zamieszkiwała zubożała szlachta kaszubska, a wsie podzielono na udziały takich rodzin jak
Pobłoccy,
Kętrzyńscy,
Wyszeccy,
Zakrzewscy,
Bychowscy i wiele innych.
Najpierw był powiat wejherowski, z którego wydzielono pucki
W ramach reformy administracji Królestwa Prus w latach 1815-1818 prowincję Prusy Zachodnie podzielono na dwie rejencje: gdańską i kwidzyńską. Prawie całe Kaszuby znalazły się w rejencji gdańskiej. Tylko ziemia człuchowska i ziemia zaborska znalazły się w rejencji kwidzyńskiej. Północną część
Regierungbezirk Danzig stanowił powiat wejherowski (
landkreis Neustadt i Westpr.), z którego północnej części w 1878 roku wyodrębniono powiat pucki (landkreis putzig).
W nowym powiecie znalazły się ziemie od rzeki Piaśnicy z jeziorem Żarnowieckim na wschód do Zatoki Puckiej z wybrzeżem od Dębek po Hel i Rewę oraz cała Kępa Oksywska (wsie Oksywie,
Pogórze, Obłuże, Kosakowo, Pierwoszyno, Dębogórze, Kazimierz). Od Rekowa rozgraniczała powiaty Puszcza Darżlubska (
Forst Darslub) - w nowym znalazły się leśniczówki Rekowo, Sławutówko, Muza, Miga, Piaśnica oraz wsie Domatówko, Tyłowo, Lubocino i Kartoszyno.
Podział na gminy jednowioskowe i obszary dworskie
Wolne sołectwa tworzyły gminy wiejskie jednowioskowe (
landgemainden), a obszary dworskie (
gutsbezirke) stanowiły osobne jednostki administracyjne.
Na przełomie XIX i XX wieku w powiecie ziemskim puckim (
landkreis Putzig) były dwa miasta - Puck i Hel, 52 gminy wiejskie i 34 obszary dworskie, w tym trzy leśne.
Na ponad 26 tys. ludności w miastach mieszkało 11 proc., w obszarach dworskich 14 proc., a 75 proc. w gminach wiejskich. Powyżej 600 mieszkańców liczyła Jastarnia razem z Borem, Oksywie, Łebcz, Starzyno i Sławoszyno. Wyznania katolickiego było 80 proc. mieszkańców, a 20 proc. ewangelickiego.
Natomiast w powiecie wejherowskim (
landkreis Neustadt), podzielonym na dwa miasta - Wejherowo i Sopot, 39 obszarów dworskich i 6 obszarów leśnych oraz 52 gminy wiejskie, żyło prawie 62 tys. mieszkańców (miasta 40 proc., obszary dworskie 16 proc., a w gminach 44 proc.).
Do największych osad należały: Rumia z Zagórzem, Reda, Gościcino, Wielki Kack, Chwaszczyno, Luzino, Linia, Łebno, Kielno, Bolszewo i Gdynia. Katolików było 72 proc., a ewangelików 28 proc. (dane wg spisu z 1910 r.).
Dzisiaj na obszarze dawnego
landkreis Putzig mieszka 130 tys. osób, włączając w to dzielnice Gdyni -
Babie Doły, Oksywie, Obłuże i Pogórze.
Na obszarze dawnego
landkreis Neustadt mieszka dziś ponad 190 tys. osób, a wliczając dzisiejszą Gdynię - prawie 400 tys.
Budowa kolei żelaznej przyczynkiem do rozwoju gospodarczego
Powiaty pucki i wejherowski były typowo rolnymi, w których z gospodarki trójpolowej w XIX wieku zaczęto przechodzić na uprawę bezugorową. Stosując płodozmian, oprócz zbóż jarych i oziminy na dotychczasowym "odpoczywającym" polu uprawiano rośliny okopowe (buraki, brukiew, no i ziemniaki). To spowodowało powstawanie gospodarstw rolnych o wysokiej kulturze rolnej.
Tereny te stały się zapleczem żywnościowym dla Gdańska. Wielu kupców gdańskich nabywało nie tylko ziemiopłody, ale majątki, w których stawiali gorzelnie, mleczarnie, tartaki, a nawet browary.
Z chwilą wybudowania w 1870 roku linii kolejowej łączącej Gdańsk i Sopot ze Słupskiem, który był już skomunikowany ze Stargardem na Pomorzu Zachodnim (Kolej Tylnopomorska) nastąpiło ożywienie gospodarcze Wejherowa i okolic. Stacje kolejowe wybudowano w Sopocie, Chyloni, Redzie i Wejherowie. (W 1880 r. oddano stację w Rumi, w 1891 r. w Luzinie a w 1894 r. w Gdyni. Do czasu wybuchu I wojny światowej wybudowano stacje w Gościcinie i w Strzebielinie).
Uruchomienie kolei żelaznej przyczyniło się do powstania grupy zawodowej kolejarzy i osad kolejowych w Chyloni, Redzie, Wejherowie oraz dróżników (
bahnwarter) w miejscach przecięcia torów z drogą i rozjazdach na bocznice.
Dwa lata później wybudowano pierwszą na Pomorzu cementownię (
Preussische Portland Cementfabrik - Neustadt/Westpr). W Gościcinie oprócz cegielni ruszyła fabryka mebli, a do Wejherowa
Paweł Pokora przeniósł z Gdańska fabrykę cygar i papierosów zatrudniającą 300 pracowników. W Redzie na początku XX wieku, obok stacji kolejowej zbudowano fabrykę cegły silikonowej i wyrobów betonowych.
Domy Kuracyjne i turyści nad kaszubskim Bałtykiem
Natomiast w Pucku pod koniec XIX wieku oprócz odlewni żelaza i fabryki maszyn zbożowych działalność gospodarcza skupiała się na cegielni, browarze (słynne na Pomorzu piwo puckie), młynach i tartakach oraz porcie, do którego pogłębiono tor na Zatoce Puckiej. W 1884 roku otwarto Dom Kuracyjny (
Kurhaus), a Puck reklamowano jako
ostseebad, tak jak i Hel. Wybrzeże począwszy od Dębek po Sopot oprócz sieci i łodzi rybackich miało też plaże, które zaczęli odwiedzać turyści. Domy kuracyjne i pensjonaty powstawały w Sopocie, Orłowie i w Gdyni.
Kolej lokalna Reda - Puck - Krokowa
W 1898 roku połączono Puck z Koleją Tylnopomorską w Redzie. W odróżnieniu od tej drugiej, którą upaństwowiono, linię pucką eksploatowała spółka
Kleinbahn Aktiengesellschaft Putzig - Krockow, w której znaczący udział mieli graf von Krockow i von Grass. Zakładano wydłużenie linii do Żarnowca przez Krokowę, ale z braku środków finansowych w 1903 roku pociągi dojechały do Krokowej przez Gnieżdżewo, Łebcz, Starzyński Dwór, Radoszewo, Kłanino i Sławoszyno. Odcinek ten miał duże znaczenie dla kilku gorzelni, m.in. w Krokowej i w Kłaninie, gdzie von Grass miał własną bocznicę z peronem.
Ponadto wagonami wywożono produkty rolne, drewno i cegłę. Na odcinku od Redy do Pucka stacje kolejowe były w Rekowie, Mrzezinie i Żelistrzewie.
Kolej z Wejherowa do Prusewa
W 1902 roku wybudowano lokalną linię z Wejherowa do Prusewa przez Bolszewo, Zamostne, Rybno, Gniewino - Kołkowo. Linia została w 1905 roku przedłużona do Choczewa, leżącego w powiecie lęborskim (prowincja
Pommern). Kolej wybudowała ta sama berlińska firma co z Redy do Krokowej.
W Prusewie, będącym obszarem dworskim, jego właściciel
Eckhard Karl Hugo Fliessbach wybudował gorzelnię, fabrykę płatków ziemniaczanych i tartak, a tory kolejowe dochodziły do jego majątku.
Północne Kaszuby oczami galicyjskiego podróżnika na początku XX wieku
Dawny powiat pucki pod zaborem pruskim był 148 lat. Gdy się obiektywnie spojrzy na ten okres, to lata te oprócz obcego panowania przyniosły rozwój ekonomiczny. Wcześniej niż w innych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej nastąpiło uwłaszczenie chłopów, a reformy rolne i administracyjne, powstanie wolnych sołectw i silnych gospodarstw gburskich oraz nowoczesne metody gospodarki rolnej wpłynęły na postrzeganie tego regionu jako bardziej rozwiniętego niż wsie zaboru rosyjskiego czy austriackiego.
Roman Zawiliński, polski językoznawca i etnograf pochodzący z Galicji, w pracy "Z kresów Polszczyzny. Wrażenia podróżnika" opisując wędrówki po starych ziemiach polskich na początku XX wieku, w rozdziale "Nad Zatoką Pucką" dostrzegał odmienność Północnych Kaszub, w porównaniu z Galicją czy Kongresówką.
Opisując wsie pod Puckiem, stwierdził, że:
Nowsze budowle murowane i kryte dachówką wyglądają na dworki, zwłaszcza że i inne budynki gospodarskie są porządne i obszerne; i stare domy z drzewa i cegły, pokryte słomianym dachem są wewnątrz obszerne, z kilku izb złożone, widne i czyste. Umeblowanie nie jest wprawdzie wykwintne, ale jak na wieś bardzo przyzwoite, bywają nawet dosyć ozdobne szafy i komody, na podłogach chodniki z samodziału, a przy każdym oknie białe firanki.A będąc w Gnieżdżewie u miejscowego Kaszuba, tak zrelacjonował tę gościnę:
Na stole pojawiają się u nich filiżanki i spodki, porządne widelce i noże, imbryki porcelanowe, czego np. u wieśniaka polskiego w Królestwie lub w Galicji zupełnie się nie zobaczy a mieszkańców tej wsi, że:
są przeważnie zamożni, a niektóre domy murowane i kryte dachówką, z obszerną oborą i budynkami gospodarskimi wyglądają na folwarki*.Walka z germanizacją
Pomimo tego nie należy zapominać o walce mieszkających tu Kaszubów z próbami ich germanizacji. Tacy Kaszubi wywodzący się ze stanu chłopskiego jak
Florian Ceynowa ze Sławoszyna czy
Antoni Abraham z wsi Zdrada pod Mechowem stali się symbolami tej walki.
Tego pierwszego nazwano "budzicielem Kaszub". Jego działalność w propagowaniu języka i kultury kaszubskiej jest nie do przecenienia.
Drugiego okrzyknięto "królem Kaszubów". Słynne było jego powiedzenia "elementarz, książka, gazeta to polskiego domu zaleta". Propagował polskość na Kaszubach, walczył o ich powrót do nowej, odrodzonej Polski.
Antoni Abraham - pierwszy król Kaszubów
Nie należy też zapominać o księżach diecezji chełmińskiej (w 1821 roku diecezja chełmińska bullą papieską przejęła archidiakonat pomorski, a siedzibę biskupią trzy lata później przeniesiono do Pelplina), ich roli w krzewieniu wiary przodków i w walce o polskość Kaszub. Utarło się, że katolik to Kaszub, a Niemiec to "Luter" (od
Marcina Lutra, inicjatora reformacji dającej podstawy do powstania kościoła ewangelickiego).
Wymienię tylko kilku, którzy zapisali się w historii ziemi puckiej: księża
Teofil Bączkowski i
Bolesław Witkowski (stracony jesienią 1939 roku w Piaśnicy; został powieszony na drzewie w szatach liturgicznych za ręce związane z tyłu), obaj byli proboszczami w Mechowie (ks. Witkowski był też działaczem społecznym i posłem do Pruskiego Sejmu Krajowego), ksiądz
Hieronim Gołębiewski, proboszcz z Jastarni czy ksiądz
Leon Połomski (zginął 3 sierpnia 1940 roku po brutalnym pobiciu przez niemieckiego kapo w obozie koncentracyjnym KL Stutthof), wikariusz w Kielnie i Pucku oraz proboszcz w Strzelnie i w Kartuzach.
- "Aktywność zawodowa społeczności wiejskich Pomorza dawniej i dziś" - referat prof. dr hab. Cezarego Obrachta-Prondzyńskiego na Sympozjum Wsi Pomorskiej Szymbark 12.06.2014 r.
- Jacek Heidenreich, "Przyczynek do dziejów rodu Krokowskich z Krokowej", Słupskie Studia Historyczne nr 5 1997 r.
- Małgorzata Łapa, "Sto lat samorządu. Sto lat niepodległości", rozdział "Administracja terenowa na ziemiach polskich pod zaborami (1772-1918)", Wydawnictwo Narodowego Instytutu Samorządowego, Łódź 2018.
- "Historia kolei na Pomorzu. W 1870 uruchomiono linię ze Słupska do Gdańska", Dziennik Bałtycki z 1 października 2012 r.
- Paweł Wolny, "Zapomniane linie kolejowe-Puck-Swarzewo-Krokowa" portal dwutygodnika Wolna Droga (www.wolnadroga.pl)
- "Połączenie kolejowe Wejherowo-Lębork" w portalu Pałac Ciekocinko (www.ciekocinko.pl)
- Kazimierz Ickiewicz "Z przeszłości Mechowej" miesięcznik Z K P Pomerania nr 3 1978, s.36-38.
- Roman Zawiliński, "Z kresów Polszczyzny. Wrażenia podróżnika", Kraków 1912, wydawnictwo S.A. Krzyżanowski.
- Bolesław Witkowski oraz Leon Połomski, "Biała Księga". Martyrologium Duchowieństwa-Polska (1914-1989).
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy