Nie wiadomo, kto pierwszy wystrzelił. Nie wiadomo, czy była to wymiana ognia między ludźmi uzbrojonymi, czy też salwy oddane do bezbronnego tłumu. Wiadomo, że zginął 16-letni Stanisław Czapski. 9 czerwca 1936 r. zapisał się tragicznie w historii Gdyni.
Właśnie czytasz drugą część artykułu, którego część pierwszą opublikowaliśmy kilka dni temu.Policja natomiast wątpliwości nie miała. Kierujący akcją naczelnik Czesław Karwowski i nadkomisarz Głuchowski jednomyślnie relacjonowali komisarzowi rządu, Franciszkowi Sokołowi, że pierwsze strzały padły z tłumu protestujących i że ich podwładni - a dokładnie mało im znani, sprowadzeni w poprzedzających feralny dzień tygodniach policjanci z okolic Tczewa i Wejherowa - odpowiedzieli ogniem bez rozkazu.
Wiadomo jednakże, że rany odniesione przez kilkunastu policjantów to obrażenia od rzucanych przez protestujących kamieni. Rany postrzałowe odnieśli wyłącznie protestujący, łącznie dziewięć osób.
- Franciszek Latczak, robotnik;
- Kozłowski Stanisław, robotnik,
- Masztal Michał, robotnik,
- Lis Józef, robotnik,
- Ziętak Władysław, robotnik,
- Michliński Franciszek, robotnik,
- Gajos Kazimierz, fryzjer,
- Kotlewski Antoni, robotnik.
I ostatni:
Stanisław Czapski, szesnastoletni chłopak, pracujący jako goniec, który zapewne przyglądał się z ciekawości wydarzeniom. Trafiony zbłąkaną kulą zmarł w szpitalu jeszcze tej samej nocy, z 9 na 10 czerwca 1936 r.
Przypomnijmy: w ubiegłym tygodniu naszkicowaliśmy
obraz trapionej kryzysem Gdyni lat 30., napięcia wśród robotników i bezrobotnych, których w mieście nie brakowało. Zajścia, które opisaliśmy na wstępie były właśnie ich konsekwencją.
Komisariat Rządu śledził sytuację, opierając się zapewne na informacjach pozyskanych od policyjnych informatorów. W odpowiednim sprawozdaniu za miesiąc maj 1936 r. Sokół informował władze, że po udanej manifestacji PPS w dniu Święta Pracy 1 maja 1936 r. w szeregach partii nastąpiło "pewne rozwydrzenie". Zdaniem Sokoła do partii zapisała się "ogromna liczba bezrobotnych (...) dyrygowana elementami radykalnymi - komunizującymi". Tak odmieniona partia "z dnia na dzień wykazywała co raz to agresywniejszą postawę". "Wybrykom bezrobotnych" kres położyć miało "energiczniejsze wystąpienie policji".
O robotników walczyła Polska Partia Socjalistyczna oraz radykałowie
Niepokój komisarza budziła jednakże rosnąca aktywność członków PPS, w tym próba zorganizowania zbiórki pieniężnej dla niewiele wcześniej amnestionowanych więźniów politycznych oraz zapewne dla osób aresztowanych 15 maja. Organizatorem tych działań miał być człowiek nazwiskiem Jędrzejczyk, którego komisarz Sokół określił jako "znanego warchoła i wichrzyciela wśród bezrobotnych". W powojennej propagandowej broszurze PZPR wśród 80 członków przedwojennej Komunistycznej Partii Polski figuruje
Zygmunt Jędrzejczak. Czy to ta sama postać? Nie wiadomo.
Komisariat Rządu posiadał znakomite informacje na temat nastrojów w szeregach gdyńskiej PPS, której kierownictwo musiało ustępować przed "elementami radykalniejszymi (...) w obawie rozłamu". Po wojnie w partyjnej broszurze pisano, że komuniści "znaleźli zrozumienie (...) u szeregowych członków PPS", zaś szefowie socjalistów i gdyńskich związków zawodowych "robią wszystko, aby nie doszło do utworzenia jednolitego frontu klasy robotniczej".
Wydaje się dzisiaj oczywiste, że władzom PPS i związków zależało przede wszystkim na działalności legalnej, jednakże ich argumentacja nie mogła przekonać coraz bardziej zdesperowanych bezrobotnych podburzanych przez radykałów. Towarzysz Jędrzejczak na jednym z wieców miał przekonać zebranych do utworzenia przy Związku Zawodowym Robotników Budowlanych komitetu bezrobotnych, do której przyjmować miano każdego bezrobotnego bez żadnych ograniczeń. W ten sposób władze organizacji robotniczych przestawały z wolna panować nad sytuacją.
Rząd ogłasza zakaz poszukiwania pracy w Gdyni przez przyjezdnych
Równie trudno było panować nad położeniem Komisariatowi Rządu. Usiłowano zahamować środkami administracyjnymi napływ bezrobotnych do miasta. Jak wynika z artykułu zamieszczonego w "Gazecie Gdańskiej" na początku czerwca, rozważano nawet wprowadzenie reglamentacji pracy - prawo do uzyskania zatrudnienia na terenie miasta przysługiwać miało wyłącznie osobom potrafiącym udowodnić, że zamieszkują w Gdyni nieprzerwanie od co najmniej roku, i że w tym czasie przepracowali przynajmniej sześć miesięcy. Celem tegoż zarządzenia miało być "znaczne zahamowanie najazdu bezrobotnych do Gdyni", który "wnosi element fermentu socjalnego w spokojnej dotychczas robotniczej Gdyni".
Wsparcie wysiłków komisarycznego zarządu miasta można było dostrzec także w działalności niedawno utworzonego rządu. Minister opieki społecznej
Marian Zyndram-Kościałkowski stwierdził, że "dostarczenie pracy, a przez to i chleba tym, którzy ich nie mają, stanowi główny cel wysiłków" jego ministerstwa. Jak dodał minister, to samo "stać się winno również szczytnem dążeniem każdego obywatela, którego los wyposażył w lepsze warunki bytu". Jak widzimy, ministerstwo nie planowało intensyfikacji rozdawnictwa, ale coś, co dzisiaj nazywamy zwykle "tworzeniem miejsc pracy" przy udziale tak władz, jak i zamożniejszych osób.
Robotnicy żądają podwyżki, bezrobotni - pracy
To jednak nie mogło już zahamować rozwoju sytuacji w Gdyni, gdzie rosła liczba bezrobotnych zamieszkujących często w urągających wszelkim standardom warunkach. Gromadzący się na Chyloni robotnicy zgłaszali postulaty zwiększenia stawki godzinowej dla murarzy.
Powojenna partyjna broszura wspomina także o postulatach politycznych, takich jak zwolnienie więźniów politycznych, likwidacja obozu w Berezie Kartuskiej oraz zawarcie przez Polskę sojuszu ze Związkiem Radzieckim, jednakże ówczesna prasa milczy na ten temat. Należy sądzić, że powojennych partyjnych propagandystów poniosła nieco wyobraźnia, gdy uwypuklali znaczenie marginalnej przed wojną KPP.
Niemniej rosnące napięcie udzielało się wszystkim stronom. Władze podejrzewały ogólnoeuropejską prowokację sterowanych z Moskwy komunistów. We Francji, nękanej przez falę strajków, dopiero co władzę objął rząd "Frontu Ludowego"
Léona Bluma.
Niespokojnie w całej Polsce
W Polsce przez całą wiosnę mnożyły się wystąpienia robotników, zwykle tłumione siłą; 23 marca podczas pacyfikacji strajku w Krakowie zginęło 10 osób. Do wystąpień robotniczych z ofiarami doszło też we Lwowie i Częstochowie. Wreszcie 8 czerwca po południu w Toruniu policja rozproszyła robotniczą demonstrację, używając broni palnej. Jeden z postrzelonych robotników,
Julian Nowicki, zmarł. Wszystko to sprawiało, że do Gdyni ściągano naprędce dodatkowe siły policyjne.
Groszowa podwyżka prowokuje robotników z Gdyni
W niedzielę 7 czerwca odbył się na Chyloni wiec, na którym sekretarz Związku Zawodowego Robotników Budowlanych
Teodor Zieliński przedstawił zaproponowaną poprzedniego dnia przez Inspekcję Pracy podwyżkę stawek godzinowych dla robotników o 5 groszy. Propozycja ta spotkała się z oburzeniem licznych zebranych, nad którymi działacze związkowi zapanować już nie umieli.
Według powojennej broszury partyjnej towarzysz Jędrzejczak, zaś według podanych do publicznej wiadomości przez komisarza Sokoła ustaleń policji "reemigrant z Francji Kaczmarek i bezrobotny marynarz Stołcha Olgierd", przekonali zebranych do proklamowania od poniedziałku 8 czerwca strajku robotników budowlanych. Jak odnotował komisarz, "Opuszczający wiec robotnicy śpiewali częściowo
Czerwony Sztandar i
Międzynarodówkę" oraz że "na wiecu była spora liczba osób, które z robotami budowlanemi nie mieli nic wspólnego".
Atak na łamistrajków na kolei
Poniedziałek 8 czerwca, pierwszy dzień strajku, przebiegał raczej spokojnie, jeśli nie liczyć działalności straży strajku uniemożliwiającej pracę robotnikom budującym sieć wodociągową. Nazajutrz, 9 czerwca, strajkujący zebrali się ponownie na Chyloni, na wiecu. Wybrano komitet strajkowy i proklamowano kontynuację protestu.
Grupa protestujących licząca około tysiąca osób, wracając z Chyloni w kierunku dzikich osiedli na Grabówku natknęła się na trwającą w pobliżu elektrowni (kilkaset metrów na południe od przystanku
SKM Gdynia Grabówek) budowę bocznicy kolejowej. Oburzeni robotnicy zaatakowali "łamistrajków", co wywołało ostrą interwencję policji. Demonstranci rozproszyli się, jednakże zza okolicznych baraków zaczęli obrzucać policjantów kamieniami, raniąc kilku z nich. Należy pamiętać, że policjanci nie dysponowali najpewniej kaskami, tarczami ani żadnym strojem ochronnym, wskutek czego trafienie rzuconym kamieniem mogło mieć tragiczne konsekwencje.
Padają strzały, padają ludzie
Na Grabówek nadejść miały policyjne posiłki, na czele których znajdować się miał - by zacytować powojenną broszurę PZPR - "kierownik wydziału śledczego Nowakowski i jego zastępca Wilk, znani ze swego okrucieństwa wobec aresztowanych robotników". Wówczas miał miejsce kolejny atak protestujących, zdaniem policji, z użyciem broni palnej. Policja otworzyła ogień, z opisanym wyżej skutkiem: ośmiu rannych, jeden zabity.
Zapewne nigdy nie dowiemy się, czy strzelali tylko policjanci, czy też znajdujący się wśród demonstrujących prowokatorzy. Jednakże w panującej sytuacji sprowokowanie krwawego starcia było dziecinnie proste.
O reakcji prasy na te wydarzenia pisaliśmy m.in. w artykule
Hochsztapler chciał zostać radnym Gdyni.
Masowe aresztowania, ale sytuacja się uspokaja
Po rozproszeniu demonstrantów natychmiast rozpoczęło się dochodzenie i aresztowania. Przebieg działań policji opisał dziennikarzom komisarz Sokół na konferencji prasowej w dniu 13 czerwca. Jeszcze w dniu zajść w areszcie znalazły się 24 osoby. Nazajutrz w areszcie znaleźli się także członkowie komitetu strajkowego, zaś w nocy ze środy na czwartek podczas obławy zatrzymano "18 osób nigdzie nie meldowanych". Łączna liczba osób aresztowanych zamknąć miała się w liczbie 50.
Mimo krwawych zajść strajk trwał, choć miał już spokojniejszy przebieg. Jak się zdaje, wszystkie strony były w szoku z powodu obrotu wydarzeń.
W czwartek 11 czerwca przypadało Boże Ciało. Po procesji miała miejsce - jak informował "Dziennik Gdyński" - "odruchowa manifestacja ludności (...) przeciwko ostatnim smutnym zajściom spowodowanym przez wywrotowców czyli komunistów". Zebrani demonstranci mieli ze skweru Kościuszki przejść pod gmach Komisariatu Rządu (ob. Urząd Miejski). Jak pisał dziennikarz, "Społeczeństwo miejscowe potępiło te antypaństwowe wystąpienia komunistów i ich popleczników", nie pozostawiając żadnej wątpliwości co do powodów robotniczego wystąpienia.
Premier odwiedza Gdynię
W piątek 12 czerwca do Gdyni przybył nowy premier, generał
Felicjan Sławoj-Składkowski, który osobiście zapoznawał się z sytuacją. Komisarz Sokół zabrał go do osiedli robotniczych, by mógł osobiście przekonać się, w jak koszmarnych warunkach mieszka najuboższa część mieszkańców "Białej Gdyni". Prowizoryczne zabudowania "Drewnianej Warszawy" czy "Pekinu" w żadnym razie nie przypominały eleganckich kamienic, jakie można było oglądać na zdjęciach czy filmach wykonanych w jedynym polskim mieście portowym.
Premier Składkowski, z zawodu lekarz, osobiście rozmawiał z niektórymi robotnikami; miał im powiedzieć: "Życie nasze jest takie, jak życie małżeństwa (...). Pokłócą się, a nawet pobiją, a jednak ze sobą żyć muszą (...). Idealnie w Polsce nie jest, a żyć musimy". Premier przy odjeździe zadeklarował interwencyjne przekazanie 600 tys. zł na różne prace publiczne, by dać bezrobotnym jakiekolwiek zatrudnienie.
Koniec strajku bez oczekiwanych zmian
Ostatecznie strajk zakończono przy zagwarantowaniu warunków sprzed eskalacji protestu. Kontrolerzy z Wojewódzkiego Funduszu Pracy stwierdzili, że gdyńscy pracodawcy, zamiast zatrudniać bezrobotnych zarejestrowanych w mieście, sprowadzają robotników "z dalszych okolic lub innych województw", a ponadto zmuszają ich do pracy "do 16, a nawet 20 godzin". Dlatego, jak donosił "Dziennik Gdyński", Fundusz pracy "przestrzega przeto wszystkich przedsiębiorców przed stosowaniem takich metod, które burzą spokój i wprowadzają rozgoryczenie wśród bezrobotnych". Łamiącym przepisy grożono użyciem "wszelkich środków (...) w myśl istniejących ustaw i przepisów". Trudno wyrokować, czy pracodawcy ulękli się. Komisarz Sokół miał na jednej z konferencji prasowych gorzko oznajmić, że niektórzy pracodawcy "robią wrażenie dorożkarzy" którzy "dosiedli pojazdów, zarabiają grube pieniądze, przy czym ani o konia, ani o pojazd starań żadnych nie zdradzają".
Poszukiwanie winnych
Nad zdarzeniami z 9 czerwca wkrótce zapadła
cisza. Gdyńska PPS do końca miesiąca nie przejawiała większej aktywności. Wkrótce nadeszły uroczyste obchody Święta Morza i Targi Gdyńskie, zajmując uwagę miasta. Prowodyrzy zamieszek otrzymali na początku lipca względnie niskie, kilkumiesięczne wyroki więzienia.
Sam Franciszek Sokół w swoich napisanych w roku 1947 wspomnieniach winą za sprowokowanie czerwcowych zajść obciążył "hitlerowców". Jednakże w doniesieniach prasowych sprzed wojny nie sposób znaleźć jakichkolwiek wzmianek o niemieckiej inspiracji. Wręcz przeciwnie, o zajścia wprost oskarżano komunistów ("Gazeta Gdańska" oskarżyła też Żydów).
W niemieckojęzycznych gazetach z Wolnego Miasta - nawet w nazistowskim "Der Danziger Vorposten" - o tragicznych skutkach strajku robotników budowlanych napisano tylko krótkie notatki bez krzykliwych nagłówków. Cóż, w roku 1947 żyjący w Polsce były sanacyjny urzędnik musiał bardzo uważać na to, co mówi i pisze, by nie spotkał go los tak wielu innych, którzy przepadli w kazamatach Urzędu Bezpieczeństwa. Ale to już zupełnie inna historia.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy