Misja szpiegowska polskiego malarza w Gdańsku

Marcin Stąporek

7 grudnia 2010 (artykuł sprzed 13 lat)

Opinie (53)

Brama Wyżynna i płynąca przed nią fosa. Żaglówka na obrazie pojawiła się prawdopodobnie jedynie w wyobraźni malarza, Zygmunta Vogla, który uwieczniał obiekty inżynieryjne Gdańska.

Na kilka lat przed II rozbiorem i zagarnięciem Gdańska przez Prusy, do miasta przybył wysłannik Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kręcił się ze szkicownikiem tu i tam, szczególnie w okolicy bram i murów miejskich. Czyżby był królewskim agentem, dokonującym lustracji umocnień Gdańska w ramach misji wywiadowczej?

Zygmunt Vogel (1764-1826), bo to o nim mowa, był wówczas młodym artystą, związanym z dworem "króla Stasia" i bywał na sławnych obiadach czwartkowych. Jego protektorzy chcieli, by kształcił się na budowniczego lub architekta, on jednak odkrył, że bardziej od wznoszenia nowych budynków interesuje go odtwarzanie na papierze budowli już istniejących. Doceniano to na dworze królewskim, a także później, już po rozbiorach, gdy ukazał się drukiem "Zbiór widoków sławnieyszych pamiątek narodowych, jako Zwalisk Zamków, Świątyń, Nadgrobków, starożytnych Budowli i mieysc pamiętnych w Polsce. Przez Zygmunta Vogel, professora rysunku w Liceum J.K.Mci Warszawskiem, członka zgromadzenia Przyjaciół Nauk, z natury rysowany, a przez Jana Frey sztychowany. W Warszawie 1806 w Drukarni No 646 przy Nowolipiu".

Król Stanisław August, jakby przeczuwając, że jego państwo już za kilka lat się rozpadnie, zlecił w 1787 Voglowi udać się w objazd kraju - przed 1793 r. wciąż jeszcze dość rozległego, i sporządzać widoki rozmaitych miast i zamków. Być może król chciał w ten sposób chociaż na obrazach obejrzeć całe swoje królestwo, którym nie potrafił w odpowiedni sposób rządzić.

Sytuacja Gdańska w tamtym czasie była szczególna. Od prawie dwudziestu lat miasto otoczone było pruskim kordonem granicznym, ponieważ w 1772 r. król pruski przyłączył do swego państwa tereny wokół Gdańska z wyjątkiem patrymonium miejskiego, czyli ziem nadanych Gdańskowi jeszcze przez Kazimierza Jagiellończyka. Prusacy usadowili się m.in. na Chełmie, zajęli Oliwę i należące do oliwskiego klasztoru posiadłości aż po ujście Wisły. Tam właśnie, aby pognębić Gdańsk, którego nie udało im się opanować w czasie I rozbioru, założyli konkurencyjny port Neufahrwasser (dzisiejszy Nowy Port). Zajęli także Wrzeszcz, gdzie wielu mieszczan gdańskich miało swe podmiejskie domy. Powodowało to uciążliwe sytuacje, gdy jakiś kupiec czy rajca odwiedzał swą podmiejską posiadłość, a by do niej dojechać i z niej wrócić, musiał przechodzić formalności graniczne na posterunkach, ustawionych w połowie Wielkiej Alei, fundowanej przez Daniela Gralatha. Przede wszystkim jednak sytuacja geopolityczna godziła w podstawowe źródło dochodów miasta, jakim był handel towarami spławianymi z dorzecza Wisły. Szkuty ze zbożem czy tratwy z drewnem, by dopłynąć do gdańskiego portu, musiały poniżej Torunia wpłynąć na terytorium pruskie i podlegały rozmaitym opłatom celnym, co rujnowało opłacalność całej operacji.

Król Prus nie ukrywał, że celem prowadzonej przez niego polityki jest zmuszenie Gdańska do poddania się dynastii Hohenzollernów. Rada Miejska, z godną pochwały determinacją, okazywała jednak wierność królowi polskiemu. Pewnie nie przypadkiem w tym właśnie okresie, zdobiący Bramę Wyżynną polski orzeł został "zaktualizowany" przez umieszczenie na jego piersi tarczy z herbem Poniatowskiego - miało to pokazać, że godło nad głównym wjazdem do miasta nie jest jakąś pamiątką przeszłości, ale jak najbardziej aktualnym znakiem przynależności politycznej miasta.

Niestety, nie wiemy, ile czasu spędził w Gdańsku Zygmunt Vogel. Jedynym dokumentem mówiącym o jego pobycie w mieście nad Motławą jest pięć ilustracji, przechowanych w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Są to trzy rysunki tuszem i dwie akwarele. Nie wiadomo, czy to przypadek, czy celowy dobór tematów sprawił, że są to wyłącznie wizerunki bram i murów miejskich.

Pierwsza akwarela przedstawia Bramę Wyżynną zobacz na mapie Gdańska

, przez którą, jak zapisał autor, prowadzi droga na wzgórza: Górę Gradową, Górę Biskupią i na Chełm. Na pierwszym planie malarz umieścił scenę stawiania żagla na małej łodzi. Nie wydaje się, by żegluga po miejskiej fosie stanowiła typowe zajęcie w tym czasie. Trzeba raczej uznać, że żaglówka pojawiła się tylko jako sztafaż, mający w zamyśle artysty wzbogacić obraz.

Kolejna ilustracja przedstawia Bramę Nizinną zobacz na mapie Gdańska

, przez którą można było dostać się na Żuławy Gdańskie. Tu kompozycję ożywia drabiniasty wóz, zaprzężony w konia, poganianego batem przez dosiadającego go na oklep woźnicę. Para z małym dzieckiem spacerująca przed bramą to znów sztafaż przywodzący na myśl późniejsze ryciny z okresu "biedermeier".

Dość często reprodukowana ilustracja pokazuje Bramę Stągiewną zobacz na mapie Gdańska

na Wyspie Spichrzów, wraz ze zwodzonym mostem i fragmentem Nowej Motławy. Tu także dostrzec można figurki ludzkie pokazane w sytuacji, do której raczej nie powinno dochodzić - w tym przypadku stojące na jednym ze skrzydeł mostu, który jest właśnie otwierany bądź zamykany. Ciekawym obiektem jest widoczny za mostem i nieco przesłonięty tzw. Mały Żuraw.

Kolejny zachowany rysunek pokazuje Basztę Narożną zobacz na mapie Gdańska

w zespole Dworu Miejskiego (obecnie Dom Harcerza). Ten obiekt będzie później stanowił ulubiony temat artystów romantyzmu, jak Johann Carl Schultz. Z prawej strony widać fragment sąsiedniej baszty, zwanej dziś właśnie Basztą Schultza. Prawdopodobnie ta sama baszta z przyległymi murami i przybudówkami znalazła się na ostatniej ilustracji z cyklu. Być może właśnie Dwór Miejski stanowił kwaterę malarza podczas jego wizyty nad Motławą.

Zachowane prace Zygmunta Vogla z pobytu w Gdańsku różnią się od starszych rycin, pokazujących najważniejsze obiekty miasta, i swym charakterem zbliżają się już do rycin i obrazów tworzonych w okresie romantyzmu przez artystów patrzących na miasto jako na zbiór pamiątek dumnej przeszłości: Johanna Carla Schultza, Alberta Juchanowitza czy Georga Ferdinanda Gregoroviusa.

O autorze

Opinie (53) ponad 10 zablokowanych

Sortowanie
- Od najstarszych
- Od najnowszych

Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2010-12-07 20:24

Bardzo fajny artykuł.

j.w.
13 lat
- 4 0
Twoja opinia

Zmień treść

Bardzo fajny artykuł.
Regulamin dodawania opinii
Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
2010-12-08 00:42

(1)

Swietny artykul, ciekawy. Moze jakas wystawa na ten temat?

zaczytana
13 lat
- 6 0
Twoja opinia

Zmień treść

Swietny artykul, ciekawy. Moze jakas wystawa na ten temat?
Regulamin dodawania opinii
- Zgłosiłeś tę opinię do moderacji -
  2010-12-19 10:20
  
  no właśnie, przydałoby się pooglądać dawny Gdańsk na tak dokładnych rysunkach
  
  zwykły ludź
  13 lat
  - 0 0
  Twoja opinia
  
  Zmień treść
  
  no właśnie, przydałoby się pooglądać dawny Gdańsk na tak dokładnych rysunkach
  Regulamin dodawania opinii