Jak wędrował główny dworzec kolejowy w Gdańsku

Po 15 latach od przyjazdu pierwszego pociągu do Gdańska na dworzec Brama Nizinna oddano nowy - jak wtedy mówiono - tymczasowy dworzec po zachodniej stronie fortyfikacji miasta u podnóży Góry Gradowej. Dworzec Brama Wyżynna przez lata przesuwał się na północ, by po zasypaniu fosy i zburzeniu bastionów św. Elżbiety i Bożego Ciała pod koniec XIX w. osadzić się w miejscu dzisiejszego Dworca Głównego. Po drodze zmieniała się nazwa stacji na Dworzec Pomorski, Dworzec Centralny i ostatecznie - Dworzec Główny.

Jak Dworzec Brama Wyżynna stał się Dworcem Pomorskim

Dworzec Brama Wyżynna (Hohetor Bahnhof) zbudowano jako stację przelotową na prawie 10-kilometrowej linii z Bramy Nizinnej do Nowego Portu. Szachulcowy budynek dworca ze schodami na skarpę pod Górą Gradową był konstrukcją tymczasową.

Gdy trzy lata później oddano tory kolejowe z Gdańska do Sopotu o długości 11,7 kilometra, stacją początkową o charakterze czołowym był najpierw dworzec Brama Oliwska (Olivaer Tor Bahnhof). Odcinek ten stanowił część nowej linii Kolei Pomorskiej (Hinterpommersche Eisenbahn) łączącej Gdańsk ze Stargardem przez Słupsk i Koszalin. Po drodze wybudowano dworce we Wrzeszczu (Langfuhr) i Oliwie (Oliva).

Trzy miesiące później oddano odcinek z Sopotu do Słupska, co umożliwiało dojazd koleją do Berlina trasą liczącą 502 kilometry. W tym czasie podróż do Berlina przez Tczew, Bydgoszcz i Szczecin liczyła blisko 600 kilometrów. Dopiero oddana w 1873 r. linia z Tczewa przez Chojnice, Piłę i Kostrzyn skracała drogę do Berlina do 460 kilometrów.

Jeszcze w 1870 r. przedłużono tory Kolei Pomorskiej do dworca Brama Wyżynna i wówczas stację tę z czasem zaczęto nazywać Dworcem Pomorskim (Pommercher Bahnhof). W odróżnieniu od Dworca Wschodniego (Ostbahnhof), jak nazywano dworzec Brama Nizinna.

Poważnym mankamentem Dworca Pomorskiego (Brama Wyżynna) było jego położenie. Już na początku lat 70. XIX w. projektowano przerzucenie kładki dla pieszych nad dworcem i fosą w okolicy bastionu św. Elżbiety. Miało to umożliwić podróżnym łatwiejszy dostęp do miasta. Plany te jednak nie doszły do skutku.

Intensywny ruch osobowy na dworcu Brama Wyżynna, związany ze zwiększaniem połączeń podmiejskich do Sopotu i do Nowego Portu, spowodował wydłużenie terenu stacji w kierunku północnym. Wybudowano też nowe drewniane schody do ul. Promenade, nazywane od swojego kształtu "trąbą słonia (Elefantenrüssel).

Najpierw był Zentralbahnhof - Dworzec Centralny

W końcu władze wojskowe zaakceptowały rozbiórkę obwałowań Gdańska wraz z zasypaniem fosy, przenosząc ciężar obrony miasta od strony zachodniej na forty znajdujące się na Górze Gradowej. Miasto przystąpiło więc do opracowania koncepcji budowy zespołu dworcowego z jego umiejscowieniem po prawej stronie torów.

Niwelacja wałów, zasypanie fosy i rozbiórka bastionów św. Elżbiety i Bożego Ciała dawała przestrzeń pomiędzy skarpą pod Górą Gradową a istniejącą już zabudową Starego Miasta.

Z budżetu centralnego państwa na budowę nowego dworca kolejowego przewidziano kwotę 5 mln marek. Pierwsze prace niwelacyjne rozpoczęto pod koniec 1893 r. Po dwóch latach gotowy był już układ nowych torów i peronu oraz wybudowano prowizoryczny szachulcowy budynek dworca. Stację nazwano Danzig Zentalbahnhof - Dworzec Centralny.

Stało się to 1 sierpnia 1896 r. i umożliwiło przeniesienie całego ruchu osobowego z dworców Brama Nizinna i Pomorskiego. W tym roku ruszyła też budowa budynku dworca Gdańsk Główny.

Budowa Dworca Głównego w Gdańsku

Autorem projektu był znany berliński architekt Alexander Rüdell we współpracy z Paulem Thoemerem. Berlińczyk specjalizował się w projektowaniu dworców kolejowych. Jego dziełem były m.in. obiekty w Metzu, Wiesbaden, Luxemburgu i Colmarze.

Bliźniacy i kuzyni dworca Gdańsk Główny PKP

Budową kierował miejscowy (urodzony w Borkowie pod Gdańskiem) architekt Georg Cuny. Jego samodzielna pracą był projekt budynku służbowego wchodzącego w skład zespołu dworca gdańskiego.

Całościowy nadzór nad inwestycją sprawował kolejowy inspektor budowlany Gustav Glasewald, a wykonawcą była firma Johanna Prochnowa, która wybudowała już w Gdańsku szpital na Nowych Ogrodach, Wielką Synagogę przy ul. Bogusławskiego i więzienie przy ul. Kurkowej.

Dworzec Główny zbudowano w stylu neorenesansu, zwanym też "renesansem gdańskim", z czerwonej cegły ozdobionej elementami z piaskowca. W podobnym style wzniesiono gmachy publiczne, hotele, banki i kamienice w miejscu zlikwidowanych zachodnich wałów i fosy przy dzisiejszej Okopowej, Wałach Jagiellońskich i Podwalu Grodzkim (wtedy Karrenwall, Dominikswall, Elisabethwall i Stadtgraben).

Dworzec budowano cztery lata, choć cała inwestycja od rozpoczęcia prac niwelacyjnych do oddania do użytku wieży dworcowej zajęła lat 10.

Główny budynek dworca nazwany Empfangsgebäude, czyli "powitalnym", przyjął pierwszych gości 28 października 1900 r. Dwa dni później ze stacji ruszył pierwszy pociąg - do Tczewa.

Ceremonia otwarcia gdańskiego Dworca Głównego, choć nie zaszczycił jej panujący cesarz (przypomnijmy, że dworzec Brama Nizinna otwierał król Prus) była uroczysta i przybył na nią z Berlina minister robót publicznych Karl von Thielen, który jednocześnie kierował Urzędem Kolei Rzeszy (Reichseisenbahnamt). Władze miejscowe reprezentowali: Gustav Gossler, nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie, Friedrich von Holwede, prezydent rejencji gdańskiej, i Clemens Delbrück, nadburmistrz Gdańska.

Stacja kolejowa Gdańsk Główny na początku XX w.

Stacja kolejowa Gdańsk Główny (Danzig Hauptbahnhof) miała dwa tory towarowe blisko skarpy, dwa tory osobowe z zadaszonym peronem pośrodku oraz trzy perony podmiejskie: tory przelotowe w kierunku Pruszcza (Bahnsteig für Züge von und nach Praust), w kierunku Sopotu (Bahnsteig für Züge von und nach Zoppot) i w kierunku Nowego Portu (Bahnsteig für Züge von und nach Neufahrwasser).

Zespól dworcowy obejmował ponadto budynek główny z dużym holem, kasami biletowymi, przechowalnią bagażu, osobnymi poczekalniami dla pasażerów poszczególnych klas, bufetem i kawiarnią. Wyodrębniono też pomieszczenia dla rodziny cesarskiej, z których często korzystał następca tronu Wilhelm von Preussen, mieszkający przez pewien okres we Wrzeszczu.

Willa następcy tronu Wilhelma we Wrzeszczu. Co dziś z niej zostało?

Do zespołu należał też gmach służbowy kolei, w którym mieściły się biura Dyrekcji Kolei oraz mieszkania służbowe, budynek pocztowy i ekspedycja przesyłek ekspresowych, mających osobną bocznicę. Kolej podmiejska miała kasę w osobnym budynku położonym obok peronów podmiejskich przy głównej ulicy.

Ruch dalekobieżny i podmiejski ze stacji Danzig Hauptbahnhof

Latem 1903 r. na dworzec Danzig Hauptbanhof w ciągu doby przyjeżdżało i odjeżdżało 30 pociągów dalekobieżnych (w tym pospieszne do Szczecina, Bydgoszczy i Królewca) oraz osobowe do Stargardu, Słupska, Wejherowa, Tczewa, Pszczółek, Malborka oraz do Kościerzyny przez Pruszcz i Kartuzy). Do tego było jeszcze 27 pociągów towarowych. Z peronów podmiejskich odjeżdżało ponad 130 pociągów dziennie.

W ruchu podmiejskim (Vorortverkehr) do Sopotu i z powrotem z przystankami we Wrzeszczu i Oliwie jechało 90 pociągów (czas przejazdu 20 minut), na trasie do Nowego Portu z przystankami w Nowych Szkotach i Brzeźnie - 16 pociągów (7 km w 15 minut), a do Pruszcza tam i z powrotem przez Orunię, Lipce i Św. Wojciech - 26 pociągów (11 km w 25 minut).

Powyższe dane o przepustowości głównego dworca w Gdańsku tuż po jego oddaniu świadczą o celowości inwestycji, na którą wydano ponad 5 mln marek. Nowy dworzec kolejowy był godną wizytówką stołecznego miasta - Gdańsk był przecież stolicą prowincji Prusy Zachodnie.

Nareszcie podróżni - i ci, którzy przyjechali z daleka, i ci w ruchu podmiejskim - po wyjściu z pociągu znaleźli się w centrum miasta na Stadtgraben. Po drugiej stronie ulicy vis a vis dworca wybudowano pierwszorzędne hotele (Continental i Reichs Hof) i szereg gmachów mieszkalno-usługowych w stylu "gdańskiego neorenesansu".

Współcześnie dworzec Gdańsk Główny jest jednym z największych w Polsce Północnej i posiada najwyższą kategorię "Premium" (18 polskich dworców ma taką kategorię). W ciągu roku dworzec gdański obsługuje ponad 10 mln pasażerów.

Na stacji spotyka się pięć linii kolejowych: jedna do Warszawy, druga do Stargardu, trzecia do Rumi (SKM), czwarta i piąta do Nowego Portu (towarowa i pasażerska). W ciągu doby na stacji Gdańsk Główny zatrzymuje się 350 pociągów, a średnio korzysta z nich 28 tys. pasażerów.

Na Pomorzu tylko Gdynia Główna obsługuje więcej pociągów, bo ponad 400, z czego połowa zaczyna lub kończy bieg w Gdyni ze średnią dobową 41 tys. pasażerów.


Bibliografia:

1. Małgorzata Omilanowska "Defortyfikacja Gdańska na tle przekształceń miast niemieckich w XIX wieku" Biuletyn Historii Sztuki 72 (2010) s.293-334,
2. Henryk Jursz "Kolej w Gdańsku w XIX wieku" 30.10.2015,
3. Teofila Lebiedź-Gruda "Zespół Dworca PKP Gdańsk Główny" 10.07.2014,
4. Rafał Borowski "Gdański dworzec otwarto 120 lat temu" 28.10.2020 r.