• Kino
  • Mapa
  • Ogłoszenia
  • Forum
  • Komunikacja
  • Raport

Gdańskie i polskie szkoły w Wolnym Mieście Gdańsku

Bronisław Poźniak
15 stycznia 2023 (artykuł sprzed 1 roku) 
Opinie (37)
Szkoły przy ul. Pestalozziego we Wrzeszczu. Prawe skrzydło zajmowała szkoła dla chłopców, lewe skrzydło - szkoła dla dziewcząt. Zdjęcie wykonane w latach 30 XX w. Dziś mieszczą się tu II i XIX LO. Szkoły przy ul. Pestalozziego we Wrzeszczu. Prawe skrzydło zajmowała szkoła dla chłopców, lewe skrzydło - szkoła dla dziewcząt. Zdjęcie wykonane w latach 30 XX w. Dziś mieszczą się tu II i XIX LO.

W II połowie XIX w. nadburmistrz Gdańska, Leopold von Winter, doprowadził do powstania 7-letnich szkół powszechnych i wybudował w poszczególnych dzielnicach nowe budynki szkolne. W 1920 roku Senat Wolnego Miasta przejął w Gdańsku 38 szkół, do których uczęszczało ponad 17 tys. uczniów. Dodatkowo 26 szkół prywatnych prowadziły gminy wyznaniowe: katolickie, ewangelickie oraz osoby prywatne. Konstytucja Wolnego Miasta z 1920 roku określiła obowiązek szkolny dla dzieci i młodzieży do lat 18.



Szkolnictwo państwowe dzieliło się w Wolnym Mieście Gdańsku na pięć poziomów:

  1. Volksschule (szkoła podstawowa) z podziałem na Grundschule oraz Hauptschule,
  2. Fach- und Berufsschule (zawodowe i dokształcające),
  3. Mittelschulen (szkoły średnie: gimnazja wszystkich kierunków oraz licea),
  4. Höhere Schulen / Oberschulen (szkoły średnie wyższego stopnia edukacji),
  5. Hochschulen (szkoły wyższe) - po egzaminie dojrzałości w Höhere Schulen.


Grundschule nie prezentowała wysokiego poziomu nauczania. Naukę prowadzono jedynie w klasach I- IV. Hauptschule miała pełnych osiem klas. Do szkół średnich (niższego i wyższego stopnia edukacji) mogli zdawać uczniowie po czterech latach nauki w szkole powszechnej. Nauka w mittelschulen trwała sześć lat, a w höhere schulen - dziewięć lat. W tych drugich nauka kończyła się egzaminem dojrzałości.

Ci uczniowie, którzy nie zamierzali uczyć się w szkołach średnich po ukończeniu bezpłatnej hauptschule dalszą naukę kontynuowali w szkołach zawodowych (handlowych, kupieckich, rzemieślniczych, itp.) i dokształcających.

Szkoły prywatne z czasem przeszły na utrzymanie Senatu WMG i miasta, za wyjątkiem polskich szkół prowadzonych przez Macierz Szkolną w Gdańsku i szkoły gminy żydowskiej.

Szkoły podstawowe publiczne - Volksschulen



W 1939 roku w Gdańsku były 52 szkoły podstawowe utrzymywane przez Senat WMG:

5 na Starym Mieście (Osiek/Hakelwerk, Rybaki Dolne/Niedere Seigen, Sukiennicza/am Rähm, Heweliusza/Baumgartsche Gasse, Wielkie Młyny/an der Grossen Mühle)

Stare Miasto - szkoły podstawowe: od góry Rybaki Dolne, Osiek, Heweliusza, Wielkie Młyny, Sukiennicza. Fragment planu Gdańska z 1934 r. Stare Miasto - szkoły podstawowe: od góry Rybaki Dolne, Osiek, Heweliusza, Wielkie Młyny, Sukiennicza. Fragment planu Gdańska z 1934 r.
4 na Głównym Mieście (Brama Nizinna/Leegetor, Żabi Kruk/Poggenpfuhl, Lastadia/Lastadie, Czarne Morze/Schwarzes Meer),

Główne Miasto - szkoły podstawowe: od góry Czarne Morze, Lastadia, Żabi Kruk i Brama Nizinna. Fragment planu Gdańska z 1934 r. Główne Miasto - szkoły podstawowe: od góry Czarne Morze, Lastadia, Żabi Kruk i Brama Nizinna. Fragment planu Gdańska z 1934 r.
4 na Oruni (jedna dla chłopców i jedna dla dziewcząt przy ul. Brzegi/Altschottland i dwie koedukacyjne - Małomiejska/Schönfelderweg i Gościnna/Schulstrasse),

4 na Siedlcach (jedna dla chłopców i jedna dla dziewcząt przy Rektorweg 5 i koedukacyjne na Emaus i Zaborni Krzyżowniki/Tempelburg)

6 na Dolnym Mieście - 2 dla chłopców, 2 dla dziewcząt i 2 koedukacyjne,

Dolne Miasto - na czerwono zaznaczono szkoły: od góry przy Św. Barbary, Łąkowej 61, Śluzy (dwie - dla chłopców i dziewcząt) oraz przy Głębokiej (również dwie). Fragment planu miasta z 1934 r. Dolne Miasto - na czerwono zaznaczono szkoły: od góry przy Św. Barbary, Łąkowej 61, Śluzy (dwie - dla chłopców i dziewcząt) oraz przy Głębokiej (również dwie). Fragment planu miasta z 1934 r.

Zdjęcie szkoły przy ul. Łąkowej 61 (Weidengasse). Zdjęcie szkoły przy ul. Łąkowej 61 (Weidengasse).
9 we Wrzeszczu (4 dla chłopców, 4 dla dziewcząt i 1 koedukacyjna - Górna Strzyża/Hochstriess),

Szkoły podstawowe we Wrzeszczu: od góry przy Pestalozziego (dwie, dla chłopców i dziewcząt), przy Dworcowej (dwie), przy Leczkowa (dwie), przy Smoluchowskiego (dwie) oraz na Strzyży Srebrnikach (koedukacyjna) na planie Wrzeszcza z 1938 r. Szkoły podstawowe we Wrzeszczu: od góry przy Pestalozziego (dwie, dla chłopców i dziewcząt), przy Dworcowej (dwie), przy Leczkowa (dwie), przy Smoluchowskiego (dwie) oraz na Strzyży Srebrnikach (koedukacyjna) na planie Wrzeszcza z 1938 r.

Kompleks szkolny Pestalozzischule (szkoły dla dziewcząt i chłopców) w prostokącie ulic: Legionów (Heeresanger), Wybickiego (Neuer Markt), Pestalozziego (Pestalozzistrasse) i Kościuszki (Ringstrasse). Zdjęcie lotnicze z lat 1929/31 przedstawia zachodnią część nowego osiedla Gross Siedlung Langfuhr zwanego Nowym Wrzeszczem zbudowanego na dawnym lotnisku (polu wzlotów) pomiędzy browarem a poligonem. Kompleks szkolny Pestalozzischule (szkoły dla dziewcząt i chłopców) w prostokącie ulic: Legionów (Heeresanger), Wybickiego (Neuer Markt), Pestalozziego (Pestalozzistrasse) i Kościuszki (Ringstrasse). Zdjęcie lotnicze z lat 1929/31 przedstawia zachodnią część nowego osiedla Gross Siedlung Langfuhr zwanego Nowym Wrzeszczem zbudowanego na dawnym lotnisku (polu wzlotów) pomiędzy browarem a poligonem.

Szkoły przy ul. Pestalozziego na fragmencie planu Gdańska z 1933 r. Szkoły przy ul. Pestalozziego na fragmencie planu Gdańska z 1933 r.

3 w Oliwie (po jednej dla chłopców, dla dziewcząt i koedukacyjna przy Polankach),

Szkoły podstawowe przy Opackiej 7 (Saltzmannstrasse ) (dz), Cystersów 13 (Klosterstrasse) (ch) i Polanki 122 (Pelonken) (koedukacyjna) na planie Oliwy z 1937 r. Szkoły podstawowe przy Opackiej 7 (Saltzmannstrasse ) (dz), Cystersów 13 (Klosterstrasse) (ch) i Polanki 122 (Pelonken) (koedukacyjna) na planie Oliwy z 1937 r.

Szkoła dla chłopców przy ul. Cystersów (Klosterstrasse 13). Zdjęcie z portalu Stara Oliwa Szkoła dla chłopców przy ul. Cystersów (Klosterstrasse 13). Zdjęcie z portalu Stara Oliwa


2 w Nowym Porcie - po jednej dla chłopców i dziewcząt,

7 pozostałych - po jednej w Brzeźnie, na Zaspie, w Letnica, na Rudnikach, na Stogach, w Brętowo i w Św. Wojciechu,

6 małych szkół (grundschule) w  Jelitkowie, w Wisłoujściu, na Krakowcu, w Górkach Zachodnich, na Olszynce i na Lipcach.

2 senackie szkoły polskie sześcioklasowe: we Wrzeszczu przy Legionów 11 (Heeresanger) i w Gdańsku przy Świętojańskiej (Johannisgasse).

Publiczne szkoły dla Polaków



Zgodnie z Traktatem Wersalskim i konwencją polsko-gdańską z 1920 roku, władze Wolnego Miasta zobowiązano do utrzymywania publicznych szkół dla mniejszości polskiej. Warunkiem było złożenie wniosku o uczestnictwo w szkole z klasą polską czterdzieścioro dzieci.

Na terenie całego Wolnego Miasta Gdańska nie było ani jednej pełnej szkoły senackiej czyli ośmioklasowej. Czteroklasowe były na Siedlcach (Rektorweg 5) i w Sopocie (Boedeckerweg), a na Zaspie, w Nowym Porcie, Oliwie i Starych Szkotach tylko trzyklasowe.

Na terenach wiejskich, polskie klasy były w Postołowie, Trąbkach Wielkich, Cieplewie i w Piekle w widłach Nogatu i Wisły. Klasy te działały przy szkołach niemieckich tylko z nauką języka polskiego i religii w języku ojczystym. Szkołę na Świętojańskiej przeniesiono na Dolne Miasto na ul. Ułańską (Reitergasse).

W 1937 roku do 34 polskich klas senackich uczęszczało ponad 1400 uczniów.

Prywatne szkoły powszechne polskiej Macierzy Szkolnej



Ze względu na słabość oferty szkół publicznych, w ramach szkolnictwa prywatnego Gdańska Macierz Szkolna w 1927 roku utworzyła siedmioklasową polską szkołę powszechną. Realizowała ona program szkół powszechnych II RP z dodanymi czterema godzinami języka niemieckiego.

Przez rok mieściła się przy ul. Augustyńskiego 1 (Am Weissen Turm), by później przenieść się do Domu Polskiego przy Wałowej 16 (Wallgasse). Jej kierownikiem został Wiktor Pozorski, nauczyciel z Łasina na Ziemi Chełmińskiej.

Logo Macierzy Szkolnej w Gdańsku. Logo Macierzy Szkolnej w Gdańsku.

Wejście do restauracji w Domu Polskim. Ze zbiorów Krzysztofa Gryndera. Wejście do restauracji w Domu Polskim. Ze zbiorów Krzysztofa Gryndera.


Początkowo szkoła miała być zapleczem Gimnazjum Polskiego i mieściła się w barakach na jego zapleczu (po trzeciej klasie uczniowie mieli tam przechodzić). Jednak stała się pełną szkołą siedmioletnią z filiami w Nowym Porcie, we Wrzeszczu (w Bratniaku przy Legionów 11) i w Sopocie (ul. Parkowa).

Nowy Port - polska szkoła przy Etapie Emigracyjnym (teren byłych koszarów). Nowy Port - polska szkoła przy Etapie Emigracyjnym (teren byłych koszarów).
Ponadto Macierz Szkolna utrzymywała szkoły polskie w Ełganowie, Trąbkach Wielkich, Szymankowie i w Piekle.

W 1937 roku do 12 oddziałów uczęszczało ponad 700 uczniów (obywateli II RP i Wolnego Miasta Gdańska).

Rysunek Z. Jankowski zamieszczony w opracowaniu "W XV lecie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1921-1936" wydanym w Drukarni Gdańskiej przez Macierz Szkolną w 1936 r. Rysunek Z. Jankowski zamieszczony w opracowaniu "W XV lecie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1921-1936" wydanym w Drukarni Gdańskiej przez Macierz Szkolną w 1936 r.

Szkoły średnie ogólnokształcące - dwa rodzaje



Szkolnictwo średnie było odpłatne, zarówno państwowe, jak i prywatne. Uzdolnieni mogli liczyć na stypendia fundowane przez Senat WMG, miasto Gdańsk lub osoby prywatne.

Szkoły średnie dzieliły się na:

Mittelschule - nauka sześcioletnia, osobno dla chłopców i dziewcząt (Główne Miasto: Żabi Kruk 49 (Poggenpfuhl) i Podwale Staromiejskie 9 (Altstädticher Graben), Stare Miasto: Aksamitna 6,8 (Samtgasse) i Grodzka 20a (Burgstrasse) Grodzka, Dolne Miasto: Głęboka 11 (Althof) i Wróbla (Sperlingsstrasse), Wrzeszcz: - obie na Sobieskiego 19 (Koenigstalerweg), Nowy Port: Fischmeisterweg 8 (tylko dla chłopców).

Gdańska Macierz Szkolna prowadziła prywatną szkołę średnią w gmachu po Pomorskiej Dyrekcji Kolei Państwowych na Dyrekcyjnej (Am Olivaer Tor). Otworzono ją w 1934 roku i przyjmowano uczniów po czwartej klasie szkoły powszechnej.

Höhere schulen - szkoły średnie wyższego poziomu z nauką dziewięcioletnią.

Po ukończeniu klasy czwartej szkoły powszechnej można było przejść do gimnazjum połączonego z liceum, w którym podział na klasy był następujący:

Seksta / Sexta (najniższa w gimnazjum - klasa szósta - de facto klasa piąta),
Kwinta / Quinta (klasa piąta - de facto klasa szósta,)
Kwarta / Quarta (klasa czwarta - de facto klasa siódma),
Tercja niższa / Untertertia (klasa trzecia - de facto klasa ósma),
Tercja wyższa / Obertertia - de facto klasa dziewiąta,
Sekunda niższa / Untersekunda (klasa druga - de facto klasa dziesiąta),
Sekunda wyższa / Obersekunda - de facto klasa jedenasta,
Pryma niższa / Unterprima (klasa pierwsza - de facto klasa dwunasta),
Pryma wyższa / Oberprima - de facto klasa trzynasta.

Skala ocen była od 1 do 6:1 sehr gut - celujący, 2 gut - bardzo dobry, 3 befriedgend - dobry, 4 ausreichend - dostateczny, 5 mangelhaft - mierny, 6 ungenügend - niedostateczny.

W Gdańsku w latach 1920-1939 szkół średnich dziewięcioletnich było 12: siedem dla chłopców, cztery dla dziewcząt i jedna koedukacyjna (prywatne Gimnazjum Polskie Gdańskiej Macierzy Szkolnej).

Żeńska Helene-Lange Schule we Wrzeszczu. Żeńska Helene-Lange Schule we Wrzeszczu.

Męskie Gimnazjum Miejskie na Lastadie 2. fot. Gerharda Rautenberga z 1930 r. za Muzeum Pomorza. Męskie Gimnazjum Miejskie na Lastadie 2. fot. Gerharda Rautenberga z 1930 r. za Muzeum Pomorza.


Szkoły "męskie" zlokalizowano:

na Dolnym Mieście przy ul. Łąkowej 1 (Weidengasse) - Staatlische Gymnasium nebst Realschule. Po 1945 roku budynek przejęło wojsko, a od 1996 r. zajmuje go Akademia Muzyczna,

na Głównym Mieście dwie: przy Lastadi 2 (Lastadie) Städtisches Gymnasium zu Danzig (Miejskie Gimnazjum); po wojnie w budynku działało Technikum Spożywcze oraz przy Rzeźnickiej 25/28 (Fleischgasse) - Realgymnasium zu St. Johann (Szkoła Św. Jana). Obecnie znajduje się tu Muzeum Narodowe w Gdańsku,

na Starym Mieście przy dzisiejszych Wałach Piastowskich (Hansaplatz 6) - Oberrealschule zu St. Petri und Pauli (Szkoła Świętego Piotra i Pawła). Od wojny mieści się tu I LO,

we Wrzeszczu dwie: na Topolowej 7 (Falkweg) - Kronprinz-Wilhelm Realgymnasium (Gimnazjum Realne im. Następcy Tronu Wilhelma). Od 1945 roku działa tu III LO oraz przy Piramowicza 1/2 (Krusestrasse) Conradinum Stiftische Oberschule mit Progymnasialklassen . Po wojnie działało tu Liceum Budownictwa Okrętowego, Technikum Budowy Okrętów, a dziś Szkoły Okrętowe i Techniczne Conradinum,

w Oliwie: przy ul. Polanki 130 - Städtisches Realgymnasium Oliva od 1936 roku Oberschule für Jungen (Szkoła Średnia dla Chłopców). Od 1945 działa tu V LO.

Szkoły "żeńskie" funkcjonowały na:

Głównym Mieście: Kładki 24 (Holzgasse) Oberschule für Mädchen Städtisches Victoriaschule, do tej szkoły w 1936 roku przeniesiono uczennice ze zlikwidowanej prywatnej Weinligsche Höhere Mädchenschule na Żabim Kruku 16. Po odbudowie po wojnie, w budynku na Kładki mieściła się siedziba UB, a od 1957 roku Wyższa Szkoła Pedagogiczna, a następnie Uniwersytet Gdański,

we Wrzeszczu przy Hallera 107 (Ostseestrasse) Helene Lange Schule / Städtisches Lyzeum Reformrealgymnasium - po wojnie obiekt Akademii Lekarskiej Wydział Farmacji oraz przy Pniewskiego 3 (Taubenweg) Wildische Höhere Mädchenschule /Staatlische StephanWaetzoldt Oberschule für Mädchen - po wojnie krótko mieściło się tu II LO,

w Oliwie: przy Polankach 130 (Pelonken) Mädchen Oberschule zu Oliva. Od wojny jest to siedziba V LO.

Gimnazjum Polskie, prowadzone przez Gdańską Macierz Szkolną, przy Augustyńskiego 1 (Am Weissen Turm) utworzono w 1922 roku w budynku po koszarach wybudowanych dla wojsk łączności tuż przed I wojną światową. Była to szkoła prywatna, dziewięcioklasowa, zgodnie z systemem oświatowym WMG z językiem wykładowym polskim z rozszerzonym niemieckim. Programowo wzorowano się na gimnazjach w II Rzeczypospolitej.

Pierwsi maturzyści Gimnazjum Polskiego (1927). Pierwsi maturzyści Gimnazjum Polskiego (1927).

Gmach Gimnazjum Polskiego przy dzisiejszej ul. Augustyńskiego. Ze zbiorów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego Gmach Gimnazjum Polskiego przy dzisiejszej ul. Augustyńskiego. Ze zbiorów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego


Rok szkolny trwał od 1 kwietnia do 31 marca z wakacjami w lipcu i sierpniu. Egzamin dojrzałości zdawali uczniowie Oberprima . Dalszą naukę po maturze mogli kontynuować na uczelniach wyższych (uniwersytety, politechniki czy akademie).

Szkolnictwo zawodowe i dokształcające



W międzywojennym Gdańsku szkoły zawodowe dzieliły się na gospodarcze i handlowe. Już w 1921 roku otworzono Werkschule der Danziger Werft, czyli przyzakładowa szkołę zawodową Stoczni Gdańskiej, do której przyjmowano chłopców po ukończeniu szkoły podstawowej. Naukę łączono z pracą w warsztatach okrętowych na terenie stoczni.

Przy ul. Wielkie Młyny 11/13 (An der Grossen Muhle) miasto prowadziło Szkołę Rzemieślniczą (Forbildungs und Gewerbeschule), a przy Miszewskiego 8 (Ferberweg) szkołę gospodarstwa domowego. Młodzież po szkole podstawowej mogła uczyć się rzemiosła aby zdobyć status czeladnika, przysposobienia do pracy jako palacz c.o. i maszynista. Działała też szkoła rzemiosła artystycznego.

Szkoła rzemieślnicza obok Wielkiego Młyna. Szkoła rzemieślnicza obok Wielkiego Młyna.
Przy ul. Gnilnej 11 (Faulgraben) miasto prowadziło również szkołę handlową: niższą (Handelsschule) i wyższą (Höhere Handelsschule). Do tej drugiej przyjmowano młodzież po maturze albo po mittelschule po zdaniu egzaminu dla kandydatów z dobrym świadectwem.

Dziewczęta przyjmowano bez egzaminu, ale po ukończeniu albo niższej szkoły handlowej, albo po maturze.

Innym rodzajem szkolnictwa zawodowego były szkoły pedagogiczne typu seminarium, do których przyjmowano dziewczyny po maturze oraz kursy dla przedszkolanek.

Ponadto na Brabanku działała szkoła morska dla młodzieży męskiej po szkole podstawowej, która kształciła przyszłych marynarzy oraz szkoła policji we Wrzeszczu na Legionów 7 (Heeresanger), do której przyjmowano młodzież męską w wieku 20-22 lata.

Polskie szkoły zawodowe Gdańskiej Macierzy Szkolnej



W 1926 roku na Długich Ogrodach budynek byłego kasyna oficerskiego wykupiony przez łódzkiego fabrykanta Edwarda Heimana-Jareckiego i podarowany Macierzy Szkolnej został zaadaptowany na polską szkołę handlową. Dyrektorem został Marian Seredyński, nauczyciel z krakowskiej Akademii Handlowej.

Patroni tramwajów: Marian Seredyński Patroni tramwajów: Marian Seredyński

W trzyletniej szkole (pierwotnie miała być dwuletnią), przyjmowano absolwentów szkoły podstawowej albo uczniów po czwartej klasie gimnazjum. W 1929 roku uzyskano zgodę na utworzenie dwuletniej PWSH - Polskiej Wyższej Szkoły Handlowej Macierzy Szkolnej. Uczyli się w niej absolwenci średniej szkoły handlowej oraz uczniowie po małej maturze z Gimnazjum. Nauka kończyła się egzaminem dojrzałości.

Ogłoszenie na s. 28 Ilustrowanego Przewodnika po Gdańsku z 1927 r. Ogłoszenie na s. 28 Ilustrowanego Przewodnika po Gdańsku z 1927 r.

Dobudowane skrzydło szkoły handlowej od strony Trojangasse (dzisiejsza ul. Seredyńskiego). Druga połowa lat 30. XX wieku. Dobudowane skrzydło szkoły handlowej od strony Trojangasse (dzisiejsza ul. Seredyńskiego). Druga połowa lat 30. XX wieku.
System szkolny Wolnego Miasta Gdańska był identyczny jak Niemczech. Dobrze rozwinięta sieć szkół powszechnych ze średnim zagęszczeniem w latach trzydziestych poniżej 30 uczniów w klasie zapewniała edukację dzieci i młodzieży. Konstytucyjny obowiązek pobierania nauki do lat 18 zapewniały liczne szkoły średnie - 9-cio letnie (ogólnokształcące gimnazjum + liceum) i 6-cio letnie oraz zawodowe dla uczniów po szkole podstawowej i po sześcioletniej średniej. Były też szkoły dokształcające i kursy przysposabiające dla przedszkolanek czy pielęgniarek.

Publiczne szkoły dla polskiej mniejszości tzw. "senackie", mimo prawnego obowiązku władze Wolnego Miasta traktowały jako zło konieczne. Były niedoinwestowane, z ubogą polską literaturą i pomocami naukowymi (np. nie było map polskich). Kadra pedagogiczna mówiła po niemiecku. Gdyby nie było Macierzy Szkolnej i jej prywatnych szkół powszechnych, średniej w gmachu po PDKP, handlowych na Długich Ogrodach i Gimnazjum Polskiego, to dzieci mniejszości polskiej i kaszubskiej oraz dzieci obywateli II RP służbowo mieszkających w Wolnym Mieście musiałyby uczęszcza albo do szkół "senackich" albo do szkół niemieckich.

Bibliografia:

  1. Kazimierz Sołtysik "Szkolnictwo polskie na terenie W.M. Gdańska" w publikacji "W XV-lecie Macierzy Szkolnej w Gdańsku 1921-1936" wydanej w 1936r. przez Macierz Szkolną w Gdańsku
  2. Henryk Polak "Położenie szkolnictwa polskiego w Wolnym Mieście Gdańsku" Biuletyn Instytutu Zachodniego "Przegląd Zachodni" z 1964 Nr 4 s. 387-410,
  3. Encyklopedia Gdańska - Szkolnictwo
Bronisław Poźniak

Opinie wybrane

Wszystkie opinie (37)

alert Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.

Sprawdź się

Sprawdź się

Jaki symbol przedstawiały najstarsze godła książąt wschodniopomorskich?

 

Najczęściej czytane