Bastiony, które broniły Gdańska od południa

Niedawno opisaliśmy niezwykłą i pełną tajemnic historię jednego z najlepiej zachowanych w Gdańsku bastionów obronnych, czyli świętej Gertrudy. Ale także pozostałe bastiony, czyli Żubr, Wilk, Miś, Królik i Wyskok zasługują na wspomnienie.

Jadąc z Pruszcza do Gdańska, tuż przed Śródmieściem, po prawej stronie widać kopiec otoczony wodą . To bastion Żubr, jeden z czternastu bastionów, które powstały w tej okolicy w latach 1623-1636, wraz z innymi elementami gdańskiego systemu fortyfikacji.

Skąd pomysł na powstanie tego typu budowli? W ówczesnych czasach Gdańsk, jako nieliczne z polskich, ale jedno z wielu europejskich miast, przeznaczało nieustannie spore środki na rozwój swej obronności, często wykorzystując przy tym zagraniczne rozwiązania.

Pierwsze zmiany w systemie fortyfikacji Gdańska zaproponowano w roku 1600, ale projekt włoskich inżynierów nie doczekał się jednak realizacji. Inaczej było z propozycją złożoną w 1619 roku przez holenderskich budowniczych. Adrian Olbrants i Wilhelm Benning stworzyli projekt śluzy umożliwiającej wykorzystanie w celach obronnych przepływającej przez miasto Motławy. W przypadku zagrożenia, gdańszczanie mogli tak skierować jej wody, by zalały one tereny znajdujące się na południowy-wschód od miasta, przez co atak od tej strony byłby niemożliwy lub bardzo utrudniony.

Ten system fortyfikacji nazwano Kamienną Śluzą. Działa ona do dziś, a jest zamykana, gdy cofają się wody Motławy, grożąc tej części miasta zalaniem.

Czytaj także: Milion złotych na Bramę Nizinną

Na jednej z komór Kamiennej Śluzy widnieje informacja o poziomie wody z 1829 r., kiedy to Gdańsk nawiedziła jedna z największych powodzi.


Równie ciekawym elementem śluzy są cztery wieżyczki, które wzniesiono na jej grodziach. Ich zadaniem było zapobiegnięcie przedostaniu się obcych wojsk po samych grodziach. Z racji pełnionej funkcji oraz ich niedostępności, nazywano je Czterema Dziewicami.

Władze Gdańska były tak zadowolone z wykonanych prac, że niedługo potem ponownie zaprosiły do miasta holenderskich inżynierów. Tym razem byli to Cornelius van den Bosch i Daniel van Buren. Zaproponowali oni typowo holenderskie rozwiązanie, czyli budowę dużych, usypanych z ziemi kopców (bastionów) otoczonych systemem fos.

Obok walorów militarnych miało to niewątpliwą zaletę ekonomiczną - były bowiem stosunkowo tanie, gdyż niemalże całkowicie zrezygnowano w nich z kamiennych murów.

Choć plany zaakceptowano już w 1621 roku, prace ruszyły dopiero dwa lata później. Opóźnienie spowodowane było - jak zwykle - sporem o pieniądze. Trwałyby one zapewne jeszcze dłużej, gdyby niespodziewanie na redzie Gdańska nie pojawiły się szwedzkie okręty. Był to impuls, który szybko zakończył wszelkie spory i spowodował natychmiastowy start prac. Zakończono je w 1636 roku.

W ich efekcie powstał cały ciąg nowych fortyfikacji obronnych, w skład którego wchodziły bastiony (św. Gertrudy, Żubr, Wilk, Wyskok, Miś i Królik), reduty (Wilk, Wyskok, Miś i Dzik), bramy (Nizinna, Żuławska i Wyżynna) oraz wspomniana wcześniej Kamienna Śluza.

Na każdym z bastionów umiejscowiono odpowiednio przygotowane stanowiska artyleryjskie i obserwacyjne, jak również zamaskowane i zabezpieczone magazyny amunicyjne.

Można śmiało powiedzieć, że nowo powstały system fortyfikacji skutecznie spełnił swe zadanie, choć głównie było ono prewencyjne. Żadna bowiem z nieprzyjacielskich armii nie zdecydowała się na zaatakowanie Gdańska ze wschodniej strony, doskonale zdając sobie sprawę z ogromnego potencjału obronnego bastionów.


Wraz jednak z rozwojem techniki wojskowej, a przede wszystkim artylerii, znaczenie bastionów obronnych z czasem zaczęło maleć, aż w końcu okazały się one całkowicie przestarzałe. Wtedy kwestią czasu była tylko decyzja o ich likwidacji. Gdy ostatecznie zapadła, rozpoczęto wyburzanie obiektów militarnych i przystosowywanie terenu do pełnienia nowych funkcji (to właśnie wtedy na dawnym bastionie Królik wzniesiono osiedle domków robotniczych). Rozpoczęto również tworzenie parków oraz terenów rekreacyjnych jak na przykład odkryte pływalnie.

Po wojnie teren dawnych bastionów zaczął popadać w ruinę. Zaczęły pojawiać się nielegalne ogródki działkowe, jak również chaszcze i... amatorzy tanich alkoholi.

Taki stan trwał aż do 1996 roku, kiedy to władze Gdańska podjęły decyzję o rewitalizacji terenu. Odnowiono wtedy zachowane bastiony oraz wyznaczono nowe alejki spacerowe.

Dziś bastiony to doskonałe miejsce do odbycia rodzinnych spacerów. Obok niewątpliwych walorów historycznych możemy tu również podziwiać liczne gatunki ptaków, wielowiekowe drzewa oraz krzaki głogu, które zasadzone zostały przez wojska pruskie jako żywopłot obronny.

Przez kilka ostatnich lat na terenie bastionów przy opływie Motławy odbywał się letni festiwal teatralny Feta.

Czytaj także: Rowerem wokół fortyfikacji Gdańska i opływu Motławy