W jedenastym odcinku naszego cyklu "Patroni gdańskich tramwajów" przedstawiamy sylwetkę Adolfa Butenandta. Tydzień temu zaprezentowaliśmy postać gwiazdy rocka - Krzysztofa Klenczona, a za tydzień opiszemy renesansowego humanistę Jana Dantyszka.
Aktualizacja: Pięć miesięcy po publikacji tego artykułu,
Adolf Butenandt przestał być patronem gdańskiego tramwaju. Ujawniona przez nas nazistowska przeszłość tego naukowca sprawiła, że władze
Gdańska usunęły go z tego grona.
W 1933 r. niemiecki biochemik, absolwent uniwersytetu w Getyndze -
Adolf Butenandt, otrzymał propozycję objęcia katedry chemii organicznej na gdańskiej politechnice (
Technische Hochschule Danzig). Trzydziestoletni wówczas naukowiec uzyskał równocześnie tytuł profesorski (w Getyndze był w latach 1927-31 asystentem, a następnie, po habilitacji, tzw.
Privatdozentem).
Obejmując profesurę w Gdańsku, miał już na koncie odkrycie żeńskiego hormonu płciowego estronu (1929) i jego męskiego odpowiednika - androsteronu. W Gdańsku kontynuował swoje badania, wyodrębniając kolejne hormony płciowe: progesteron (1934) i testosteron (1935). Ten ostatni został w tym samym czasie niezależnie odkryty i przebadany przez chorwackiego naukowca pracującego w szwajcarskim Zurychu,
Leopolda Ružičkę.
Adolf Butenandt na Nobla zapracował w Gdańsku
Te niezwykle ważne odkrycia zostały docenione przez komitet noblowski, który w 1939 r. ogłosił, że nagroda Nobla w dziedzinie chemii zostaje podzielona po połowie między Leopolda Ružičkę (nagrodzonego za badania polimetylenów i wyższych terpenów) i właśnie Butenandta, za badania hormonów płciowych. Tym samym
Adolf Butenandt, który co prawda już w 1936 r. opuścił gdańską katedrę, by objąć kierownictwo Instytutu Biochemii w Berlinie (wcześniej, w 1935 r., odrzucił propozycję objęcia katedry na Uniwersytecie Harvarda),
stał się jedynym w historii Gdańska naukowcem, którego wyróżniono Nagrodą Nobla za odkrycia dokonane w tym mieście.
Satysfakcję z tego wyróżnienia zepsuł jednak Butenandtowi kaprys wodza Rzeszy.
Adolf Hitler, którego rozwścieczyło przyznanie w 1936 r. pokojowej nagrody pacyfiście
Carlowi von Ossietzky'emu, zabronił Niemcom przyjmowania Nagrody Nobla. Chemik
Richard Kuhn w 1938 r., a w 1939 r.
Gerhard Domagk (nagrodzony w dziedzinie medycyny) i Adolf Butenandt podporządkowali się nakazowi Führera i odmówili przyjęcia nagród. Ominął ich więc zaszczyt udziału w dorocznej akademii w Sztokholmie; dopiero w 1949 r. wręczono Butenandtowi dyplom i medal (ale już bez nagrody pieniężnej) w konsulacie Szwecji we Frankfurcie n. Menem.
Po II wojnie światowej kolejnymi ważnymi dokonaniami Butenandta było odkrycie ekdyzonu - hormonu wydzielanego przez owady i warunkującego np. przemianę larwy w motyla - oraz pierwszego feromonu (nazwanego bombykolem), używanego przez owady do wabienia płci przeciwnej. W 1994 r., na kilka miesięcy przed śmiercią, otrzymał doktorat honoris causa
Politechniki Gdańskiej, uczelni, w której prowadził swoje tak znaczące badania.
Adolf Butenandt - brunatny profesor
Trzeba podkreślić, że o ile odkrycia w dziedzinie biochemii gwarantują Butenandtowi miejsce w historii nauki, to jego postawa w okresie III Rzeszy pozostaje kontrowersyjna. W listopadzie 1933 r., jako świeżo upieczony profesor gdańskiej uczelni, podpisał deklarację wierności niemieckich profesorów Adolfowi Hitlerowi (
Bekenntnis der deutschen Professoren zu Adolf Hitler). Jeszcze przed przeniesieniem do Berlina wstąpił do NSDAP. W czasie II wojny światowej prowadził szereg badań mających znaczenie dla wojennej machiny hitlerowskich Niemiec.
Już po jego śmierci (zmarł w Monachium 18 stycznia 1995 r.) oskarżano go o udział w zbrodniczych eksperymentach, takich jak testowanie działania grzybów pleśniowych na ludzkie wątroby, a nawet o współpracę ze znanym zbrodniarzem,
Josephem Mengele, który w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau miał prowadzić "kuracje hormonalne" na kobietach i potwierdzić ich rakotwórcze działanie.
Choć żaden z zarzutów formułowanych przeciw Butenandtowi nie został potwierdzony, trzeba jednak stwierdzić, że on sam, kierując do 1960 r. Instytutem Biochemii w Berlinie, a następnie do 1972 r. pełniąc funkcję prezydenta w Towarzystwie im. Maxa Plancka, miał możliwość zniszczyć wiele tomów dokumentacji naukowej, która świadczyłaby przeciwko niemu.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy