W 1616 roku opat oliwski Dawid Konarski wydał dla wsi należących do cystersów specjalny wilkierz, czyli "prawo do wszystkich dobr i wsiow oliwskich należące". Ten dokument pozwala nam przyjrzeć się codziennemu życiu dawnych włościan.
Opactwo w Oliwie było w epoce nowożytnej czymś w rodzaju potężnej korporacji. Pod opieką opata znajdowało się wiele wsi,
nieruchomości, gospód i zakładów przemysłowych - przy samym Potoku Oliwskim funkcjonowały 24 takie miejsca, z których największym była Kuźnia Wodna, zachowana do dzisiaj.
Atrakcje i historia Oliwy w XIX-wiecznym angielskim magazynie
Opat
Dawid Konarski dbał o rozwój Oliwy oraz o dobre stosunki z królem i urzędnikami. Podzielił dobra opactwa na te należące do konwentu oraz opata, udało mu się również zażegnać spory o granice dóbr z Gdańskiem. Ślady działalności opata Konarskiego do dzisiaj możemy zauważyć, spacerując po Oliwie: do inicjatyw duchownego należało chociażby odbudowanie kościoła parafialnego pod wezwaniem świętego Jakuba czy zadbanie o mur klasztorny (którego relikty są widoczne przy tzw. Szkole Białej oraz przy Domu Zarazy).
Wydany przez opata wilkierz jest ciekawy również pod względem językowym - zachowała się wersja spisana w języku polskim. Zajrzymy więc do środka.
#1 Trzeba zadbać o kondycję duszy
Do pierwszych w kolejności zapisów należą te, które dotyczą...chłopskiej duszy. Nic dziwnego, że opat katolickiego zakonu uważał za słuszne, aby i tą kwestią się zająć. Przykazał więc chłopom, aby wraz z całymi rodzinami udawali się na nabożeństwa i zakazał im wyznawania innej wiary niż katolicka. Dodatkowo opat starał się wykorzenić jakąkolwiek konkurencję:
II. Przytem będą się z pilnością starać, aby powszechną modlitwę, to jest pacierz, pozdrowienie anielskie, wierzę w Boga, dziesięcioro Bożego przykazania i kościoła chrześciańskiego przynamniej na pamięć umieli.III. Zakazujemy też wszystkim naszym poddanym albo pod nami osiadłym, i tym wszystkim, którzy dobra prawem emfiteutycznym posiadają, aby żadnego obcego kaznodzieję, predykanta albo szkolnego na nasz grunt nie wodzili ku odprawowaniu ich exercitium religionis, pod utraceniem ich majętności i prawa.Chłopi co niedzielę wędrowali do kościółka świętego Jakuba, który był parafialną świątynią dla okolicznych osad. Właśnie dlatego budynek znajduje się na skrzyżowaniu dróg: ulica Czyżewskiego była niegdyś kościelną ścieżką dla chłopów z Sopotu, z kolei
Opacka jest reliktem starego traktu z Jelitkowa.
#2 Na straży chłopskiej moralności
Zbawienie duszy to jedno, ale przecież trzeba było zadbać również o moralność dnia codziennego. Chłopów obowiązywały specjalne tzw. ustawy antyzbytkowe, które dokładnie regulowały takie kwestie, jak dopuszczalny ubiór czy przebieg rodzinnych uroczystości. Warto wspomnieć, że podobne przepisy pojawiały się również w miastach - nie wyłączając Gdańska.
Opat przepisami chciał zapewnić odpowiednie zachowanie chłopów. Nie mogli oni spotykać się z paniami lekkich obyczajów, zakazane było też... wulgarne słownictwo podczas kontaktów z urzędnikami.
IX. Ktokolwiek szołtysów, radnych ludzi albo przysiężnych nie uczci albo słowami zelżywemi dotknie, ren panu trzy grzywny pruskie a wsi dwie za winę wyłoży.XVI. Niema też żaden więcej gości na krzciny prosić, tylko co w kmotry stać mają, oprócz jeżeliby ten, co krzciny wyprawuje, rodzice swoje na to chciał wezwać, co jemu wolno zostaje; a niema też żaden na krzcinach oprocz jednego obiadu albo jednej wieczerzy więcy gotować, pod winą dziesiąciu grzywien panu.XIX. Zakazujemy też wszystkim poddanym naszym i pod nami osiadłym, aby żadnych nierządnych niewiast gospodą nie przyjmowali, pod winą piąciu grzywien panu.
#3 Puszka z pieniędzmi za przekleństwa
W tekście porównałem oliwskie opactwo do współczesnej korporacji. Z przymrużeniem oka można tę analogię kontynuować. W niektórych biurach popularne są puszki, do których pracownicy wrzucają drobne monety w ramach "kary" za nieodpowiednie zachowanie, takie jak zbyt głośne przekleństwo. Jak możemy się przekonać, taka praktyka to nic nowego. Podobną metodę stosowali cystersi już w XVII wieku!
XXV. Każdy karczmarz powinien będzie mieć puszkę dla ubogich, do której będzie odbierał jałmużnę, którą dobrzy i miłosierni chrześciane ubogim dobrowolnie ofiarować będą, w którą też i wina włożona będzie od tych, którzy złorzeczeniem, przeklinaniem i inszemi złemi przykładami i obyczajamai wykroczą i przestąpią, a te piniądze co rok z wiadomością pańską mają być ubogim i niedostatecznym wydane. #4 Uwaga na pożary!
W dawnych miastach i wsiach wielkich zagrożeniem był ogień. W
osadach większość zabudowy była wzniesiona z drewna, dlatego wystarczył pożar w jednym domostwie, aby szybko zajęła się cała wieś. Dlatego bardzo dużą wagę przywiązywano do zapobiegania niebezpieczeństwu. Na każdym domu musiała znajdować się drabina, a kominy i piece były regularnie sprawdzane. Surowo zakazywano wchodzenia z ogniem (nawet ze świecą!) do stodoły, stajni bądź chlewa.
Kiedy jednak pożar wybuchł, wszyscy byli zobowiązani do pomocy przy jego gaszeniu. Co ciekawe, w Rynarzewie, czyli niegdysiejszej osadzie leśnej należącej do Oliwy, wciąż można zobaczyć drabiny na dachach.
XL. Mają też szołtysi z radnemi ludźmi na wielkanocny albo świąteczny wtorek i św. Jana Ewangelisty, na ś. Marcin albo drugiego dnia po święcie wszystkie sąsiady obchodzić i pilne baczenie mieć, żeby sadze, pajęczyna nad ogniskami, szorztynami, piekarnemi piecami, były obmiecione co cztery niedziele i oczyszczone, żeby też kominy, piekarne piece w czym nie szwankowały. A jeśliby się kto w takich i w tak niebezpiecznych rzeczach niedbałym znalazł i o poprawę nie dbał, ma za winę za każdm razem od ogniska dwie grzywnie wsi (...)XXXII. Jeśliby, czego Boże zachowaj, w lasach albo borach jaki ogień powstał, powinni będą wszyscy poddani osiadli, ogrodnicy i obywatele samiż osobami swemi pilnie gasić, pod winą piąciu grzywien panu.XLI. Kto we wsi będzie mieszkał, a nie będzie miał na domie swoim drabiny, któraby komina dosiągła.
#5 Dobra infrastruktura to podstawa
Dobra infrastruktura to podstawa sprawnie działającej organizacji. Chociaż dzisiaj w Oliwie drogi dojazdowe oraz parkingi do współczesnych biurowców są tematem gorących dyskusji, cztery stulecia temu gospodarze klasztoru surowo upominali poddanych o potrzebie utrzymywania dróg w dobrym stanie.
XLIX. Powinni też będą na swoich polach albo wsiach dobre drogi mieć, ażeby też mosty wszystkie dobre były, pilnie się starać, pod winą piąciu grzywien panu.L. Kiedy poddani nasi z rozkazania szołtysów i radnych ludzi będą czynić drogi, ścieżki, mosty, pasterskie chałupy albo co takowego ku lepszemu wsi swojej, powinien się będzie każdy do tego stawić i pomocą przyłożyć, a jeśli nie przybędzie bez przyczyny, za każdym razem da panu dwie grzywnie a wsi dziesięć.XVII-wieczny Biuletyn Informacji Publicznej
Zacytowane wyżej przepisy wilkierza dają nam pewne wyobrażenie o życiu dawnych chłopów. Aby mieszkańcy oliwskich wsi pamiętali o tych nakazach i zakazach, urzędnicy byli zobowiązani (pod odpowiedzialnością pieniężną!) odczytywać dokument w regularnych odstępach czasu:
LXX. Będzie się starał szołtys, jeżeli nie można co kwartał za jaką przeszkodą, to przynajmniej aby dwakroć do roku, to jest na dzień ś. Jana Krzciciela i na zapusty bez wymówki wszytkiemu pospólstwu te pomienione artykuły i wilkierz ten zezwolony był czytany, aby każdy wiedział, jako się ma sprawować, i żaden się nie mógł niewiadomością wymawiać, a jeśliby był szołtys w tym niedbałym, tak szołtys jako i radni ludzie albo przysiężni odłożą trzy grzywny panu a wsi jednę.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy