W przedwojennym Gdańsku miał swoją ulicę, a na domu, w którym się urodził, wisiała poświęcona mu tablica. Dziś w jego rodzinnym mieście pamięta o nim zaledwie garstka osób. O kim mowa? O Johannesie Danielu Falku, pedagogu i prekursorze streetworkingu, filantropie, pisarzu i publicyście w jednej osobie, który żył i działał na przełomie XVIII i XIX stulecia.
Urodził się 28 października 1768 r. w Gdańsku, w domu pod adresem Lastadia 19. Był synem ubogiego perukarza. W latach 1775-1779 uczęszczał do szkoły podstawowej, ale musiał wkrótce ją porzucić, by pomóc w rodzinnym warsztacie. Jego ciekawość świata, talent do nauki i pilność zostały jednak dostrzeżone.
Dzięki pomocy dobroczyńców, wbrew zresztą woli ojca, udało mu się wkrótce podjąć naukę - wpierw krótko w Gimnazjum Św. Piotra, a następnie w słynnym Gimnazjum Akademickim, którego został absolwentem w 1791 r. Dzięki dobrym wynikom w nauce otrzymał stypendium Rady Miasta. Mógł tym samym wyjechać na studia teologiczne do Halle. Gdańsk opuścił w wieku 23 lat. Jak się okazało, już na zawsze.
Pisarz i dziennikarz
W Halle młody Falk mieszkał niecałe sześć lat. W tym czasie zainteresował się polityką, sztuką, naukami ścisłymi i filozofią. Studiów teologicznych nie skończył. Po porzuceniu uniwersyteckich murów zaczął pracować jako dziennikarz i pisarz. W 1797 r. ożenił się i przeniósł do odległego niewiele ponad 100 km Weimaru.
Tu na przełomie XVIII i XIX wieku dał się poznać jako pracowity dziennikarz, błyskotliwy satyryk, a także autor m. in. sztuki dla dzieci i wydawca własnego pisma. W tym czasie poznał m. in. Johanna Wolfganga Goethego, Johanna Gottfrieda Herdera czy Friedricha Schillera, bez wątpienia jedne z najważniejszych postaci dla historii kultury postaci.
Lata okupacji francuskiej
Kiedy w 1806 r. wojska napoleońskie zajęły Weimar, Francuzi zwrócili uwagę na Falka, który był rozpoznawalną postacią, a jednocześnie wcześniej nawoływał ludność miasta do niestawiania czynnego oporu. Falk został osobistym tłumaczem francuskiego komendanta, wszedł także w skład nowych władz administracyjnych. Jako sekretarz generalnego intendenta armii napoleońskiej aktywnie zabiegał, by nie dochodziło do dotkliwych rekwizycji na rzecz oddziałów francuskich.
W 1807 r. w uznaniu jego działalności na rzecz miasta i regionu, otrzymał posadę radcy legislacyjnego. W 1813 r. miasto i najbliższa okolica znów ucierpiała wskutek działań wojennych. Falk ponownie wcielił się w rolę pośrednika między wojskami napoleońskimi a mieszkańcami regionu, którzy cierpieli wskutek grabieży żołnierzy. Burzliwy okres w historii nałożył się także na rodzinną tragedię Falka - w krótkim czasie zmarła na tyfus czwórka z siedmiorga jego dzieci.
Prekursor streetworkingu
Falk sam zresztą przygarnął kilkoro dzieci, a we własnym domu prowadził szkółkę niedzielną. Z biegiem kolejnych lat działalność dobroczynna Falka zyskała na znaczeniu. Zaczął rozwijać swój projekt, zdobywać głosy poparcia, publikować na ten temat prace.
Co ważne, jego działania opierały się na pozostawieniu podopiecznym swobody działań - do niczego ich nie zmuszał. W przeciwieństwie do innych, współczesnych mu działaczy społecznych, był przekonany, że w instytucjach dla sierot powinna panować przyjazna i radosna atmosfera, opierająca się na wzajemnym szacunku.
Instytut Falka
By w pełni zrealizować swoją misję, w 1821 r. nabył częściowo zrujnowany dom przy Luthergasse, a następnie wyremontował i rozbudował go. W 1825 r. prowadzony przez niego sierociniec zyskał nazwę "Domu Lutra" (niem. "Lutherhaus"). Projekt ratowania sierot z ulicy Falk wypełniał za pomocą nie tylko zapewnienia im schronienia, lecz także umożliwienia im edukacji oraz nauki zawodu w urządzonej pracowni krawieckiej, warsztacie tkackim i szewskim.
Kiedy Falk zmarł w 1826 r., jego dzieło było kontynuowane przez jednego z jego byłych wychowanków, Georga Rettnera, oraz wdowę. W 1829 r. Lutherhaus przeszedł w zarząd księstwa weimarskiego, zyskując tym samym stałe źródło finansowania. Jednocześnie sierociniec zyskał nazwę "Instytutu Falka" (niem. "Falkische Institut"). Placówka ta stała się wzorem praktycznie dla wszystkich kolejnych tego typu instytucji dobroczynnych, które powstały na terenie Niemiec.
Fragment planu Gdańska z 1933 r. z zaznaczeniem lokalizacji istniejącego wówczas jeszcze domu rodzinnego Falka. Dziś w tym miejscu znajduje się trawnik przed budynkiem mieszkalnym, tuż przy skrzyżowaniu ul. Św. Piotra z ul. Lastadia.
www.bgpan.gda.pl
Autor jednej z najsłynniejszych pieśni bożonarodzeniowych
Falk zapisał się w historii również jako autor jednej z najbardziej popularnych... kolęd. Pod koniec 1815 r. ułożył pieśń "O błogosławiony" (niem. "O du fröhliche"), która mogła być śpiewana zarówno na Święta Bożego Narodzenia, Wielkanoc, jak i Zielone Świątki.
Obecnie śpiewana jest na melodię maryjnej pieśni z Sycylii "O sanctissima", niemal wyłącznie w trakcie Bożego Narodzenia i w wersji, którą uzyskała w 1829 r. Wówczas to do pieśni zostały dopisane przez Heinricha Holzschuhera dwie kolejne zwrotki.
Upamiętniony w Niemczech
Postać Falka jest znana dziś u naszych zachodnich sąsiadów, a to z tego prostego powodu, że powszechnie utożsamia się go z założycielem niemieckiej polityki społecznej i prekursorem tego modelu działalności organizacji charytatywnych i pomocowych, które określa się dziś streetworkingiem. Obecnie w Niemczech działa kilka instytucji dobroczynnych noszących imię Falka, m. in. w Stuttgarcie i Eisenach.
Nasz bohater jest również wspominany przez niemiecki Kościół ewangelicki 14 lutego (dzień jego śmierci). Napisano także kilka książek o Falku. W sposób jednak najbardziej widoczny pamięć o nim jest pielęgnowana w Weimarze. W mieście istnieje zarówno niewielkie muzeum, pomnik, jak i szlak turystyczny mu poświęcony. Działa także towarzystwo jego imienia.
Rok 2013 - w związku z przypadającą wówczas dwusetną rocznicą założenia "Stowarzyszenia Przyjaciół w Potrzebie"- został zresztą ogłoszony w Weimarze rokiem właśnie Johannesa Daniela Falka.
A może... tramwaj?
Jak już zostało wspomniane, Falk w dawnym Gdańsku był upamiętniony na dwa sposoby. Wpierw na początku XX w. ustanowiono go patronem nowo wytyczonej ulicy we Wrzeszczu, na której końcu wkrótce zbudowano nowoczesne gimnazjum. Dziś przedwojenna Falkweg to ul. Topolowa, a w siedzibie dawnego gimnazjum funkcjonuje jedno z najlepszych liceów Trójmiasta: III LO im. Obrońców Westerplatte, czyli słynna "Topolówka".
Z kolei w 1926 r. na domu pod adresem Lastadia 19 odsłonięto tablicę upamiętniającą naszego bohatera. Dziś ulica Topolowa na stałe wrosła już w tradycję nazewniczą współczesnego Gdańska, a po wspomnianym domu Falka nie pozostał nawet najmniejszy ślad. Być może więc byłoby najlepiej uhonorować tego zapomnianego gdańszczanina czyniąc go patronem któregoś z nowych tramwajów?
W moim odczuciu pasuje idealnie. To postać o fundamentalnym znaczeniu dla konkretnej dziedziny wiedzy czy historii życia publicznego. Osoba nietuzinkowa, wszechstronnie uzdolniona, której praca stała się inspiracją dla wielu kolejnych osób. Podobnie jak inni patroni gdańskich tramwajów, chociażby filozof Artur Schopenhauer (1688-1860) czy fizyk Daniel Gabriel Fahrenheit (1686-1736), Falk zasłynął swoją działalnością przebywając już poza rodzinnym miastem.
Niemniej jednak zawsze w przypadku opowieści o Falku wskazuje się na jego związki z nadmotławskim grodem. Może czas najwyższy, by współcześni gdańszczanie także o nim sobie przypomnieli...?
O autorze
Jan Daniluk
- doktor historii, dyrektor Muzeum Uniwersytetu Gdańskiego, badacz historii Gdańska w XIX i XX w., ziem polskich wcielonych do Rzeszy oraz Prus Wschodnich w latach 1933-1945
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
;){kind=link}
){kind=link}