Głośny ostatnimi dniami spór o pomnik ks. Henryka Jankowskiego, a szerzej - o celowość upamiętnienia tego kontrowersyjnego, nieżyjącego już duchownego w kontekście ostatnich doniesień medialnych - jest dobrym pretekstem, by przypomnieć, że to nie pierwszy raz, kiedy z krajobrazu miasta usuwane są monumenty.
Trzeba przyznać, że nigdy akcja usuwania w Gdańsku pomników nie była tak dokładnie udokumentowana (przez samych jej autorów!), jak obecnie, ani nie odbiła się tak szerokim echem poza granicami miasta. Choćby tylko pod tymi dwoma względami wydarzenia z ostatnich dni są szczególne. Także i powody, dla których doszło do zniszczenia pomnika wspomnianego duchownego są zasadniczo inne, niż na przestrzeni ostatnich kilku dekad.
Losy gdańskich monumentów były różne, niekiedy zaskakujące. Część z nich zresztą przetrwała do dziś, po innych z kolei śladów nie ma już żadnych. Kiedy powstały i w jakich okoliczności z(a)nikały gdańskie pomniki? Zapraszam na krótką podróż śladami wybranych monumentów, w których zapisano historię miasta.
Pomniki w dawnym Gdańsku
Nie licząc Fontanny
Neptuna z XVII w., jak i figur wewnątrz budowli (np. w świątyniach) bądź zdobiących ich szczyty lub dachy (te celowo pominąłem), pomniki pojawiły się w krajobrazie Gdańska dopiero w drugiej połowie XIX w. Co ważne, w większości były to monumenty wojskowe lub poświęcone władcom lub członkom panującego rodu. Wśród wojskowych były zarówno poświęcone danym jednostkom (i ich poległym żołnierzom), jak i jeńcom wojennym.
Pierwsze pomniki na Starym Przedmieściu
Na terenie garnizonu gdańskiego pierwszy taki pomnik poświęcony został poległym z 33. pułku fizylierów. Został odsłonięty 27 listopada 1872 r. na Starym Przedmieściu, przy dzisiejszej ul. Żabi Kruk (dziś nie ma po nim śladu). Co ciekawe, jego autorem był słynny rzeźbiarz
Peter Fuchs. Szerzej jest on znany przede wszystkim jako autor kamieniarki w słynnej Katedrze w Kolonii.
Zaledwie pół roku później (16 maja 1873 r.), i to całkiem niedaleko, bo na Placu Wałowym, stanął z kolei pomnik poległych z 4. pułku grenadierów. Jego autorem był (wszystko na to wskazuje) miejski architekt
Julius Albert Gottlieb Licht, współpracujący blisko ze słynnymi nadburmistrzem Gdańska
Leopoldem von Winterem. Po tym pomniku też praktycznie już nic nie pozostało.
"Zagłębie" w rejonie Góry Gradowej
Kolejnym miejscem, gdzie pojawiło się sporo pomników, były fortyfikacje Góry Gradowej i przylegający do nich Cmentarz Garnizonowy. Na terenie fortu (na pewno przed 1889 r.) ufundowano skromny pomnik pułku von Diericke (jednostki, która broniła umocnień w 1807 r.) oraz w 1898 r. Pomnik Żołnierzy Rosyjskich.
Po drugiej stronie, na wspomnianej nekropolii, pojawił się (najpóźniej w 1894 r.) pomnik zmarłych w pruskiej niewoli jeńców francuskich, a w 1913 r. pomnik zmarłych w niewoli pruskiej jeńców austriackich.
Ostatnie trzy stoją po dziś dzień, choć stan zachowania szczególnie ostatniego z nich pozostawia wiele do życzenia.
"Cywilne" wyjątki
Z pozostałych monumentów należy wymienić pomniki: króla Fryderyka Wilhelma III Hohenzollerna i jego żony, królowej
Luizy Augusty von Mecklemburg-Strelitz, który udekorował szczyt Pachołka w Oliwie (w 1899 r.), pomnik księcia
Fryderyka Karola Hohenzollerna, który odsłonięty został na terenie koszar w Strzyży Górnej (w 1899 r.), uwieczniony na setkach pocztówek i zdjęć pomnik cesarza
Wilhelma I Hohenzollerna na koniu (z 1903 r.), największy i zapewne najsłynniejszy pomnik poległych (z okresu tzw. wojen zjednoczeniowych) na Targu Drzewnym (z 1904 r.) oraz pomnik 128. pułku piechoty, który stanął na dziedzińcu koszar przy obecnej ul. Sadowej (z 1906 r.).
Wyjątkami w tym zalewie wojskowych monumentów były dwa pomniki: wynalazcy druku
Johannesa Gutenberga (z 1895 r.), który stanął w altanie w Parku Jaśkowej Doliny oraz
Daniela Gralatha, burmistrza, naukowca i fundatora Wielkiej Alei (z 1893 r.).
Pierwsze zniknięcie
Żaden z wymienionych wyżej pomników nie przetrwał do naszych czasów w pierwotnej formie. O ile jednak większość ze wszystkich wspomnianych dotąd monumentów zlikwidowana (lub okaleczona) została dopiero w 1945 r. lub w kolejnych latach (o czym dalej), to rzecz inaczej miała się z pomnikiem członka rodziny Hohenzollernów z koszar w Strzyży Górnej.
W związku z likwidacją garnizonu gdańskiego, koszary zostały w lutym 1920 r. opuszczone przez oddziały niemieckie. Wiele wskazuje na to, że pomnik księcia Fryderyka Karola Hohenzollerna został celowo zdemontowany i wywieziony na zachód, do nowego garnizonu, przez samych wojskowych.
Finansowanie pomników - niemal wyłącznie ze zbiórek
Prawdziwe zmiany na "pomnikowej mapie" czekały Gdańsk dopiero po I wojnie światowej. W okresie międzywojennym powstało ponad 20 nowych, wolnostojących (pod gołym niebem) monumentów. Były to niemalże wyłącznie pomniki poległych (Kriegerdenkmäler), zwane też pomnikami wojaków czy weteranów. Poza pojedynczymi wyjątkami, wszystkie powstały z inicjatywy lokalnych organizacji zrzeszających weteranów (Kriegervereine). Finansowanie projektu odbywało się poprzez zbiórki pieniędzy, w które włączały się różne stowarzyszenia i instytucje publiczne.
W okresie międzywojennym dopiero po odsłonięciu pomnika przekazywano go uroczyście na utrzymanie władzom (tu: Senatowi Wolnego Miasta Gdańska). Monumenty najczęściej przybierały formy obelisków i kolumn, rzadziej sarkofagów czy steli.
"Boom" na pomniki poległych
Uwzględniając obszar dzisiejszego Gdańska, już w 1920 r. pierwszy pomnik poległych stanął w Górkach Zachodnich oraz na Oruni, a w 1921 r. - na Stogach. W 1922 r. pojawiło się kolejnych pięć: na Cmentarzu Garnizonowym (poległych policjantów), dalej w Sobieszewie, na Błoniach, w Nowym Porcie i Św. Wojciechu. Poza pomnikiem policjantów, wszystkie one upamiętniały zmarłych żołnierzy nie z konkretnej jednostki, ale pochodzących z danej miejscowości lub dzielnicy.
W latach 1923-1925 w różnych dzielnicach i wsiach, które obecnie wchodzą w skład Gdańska, co roku pojawiały się trzy nowe pomniki poległych. W kolejnych latach między 1927-1929 liczba nowych pomników spadła, do jednego rocznie (w tej grupie znalazł się także pomnik poległych jeńców rosyjskich, który - podobnie jak pozostałe mu podobne - stanął na Cmentarzu Garnizonowym).
Lata trzydzieste i okres II wojny światowej
W latach trzydziestych ufundowano raptem już tylko trzy nowe monumenty. W latach II wojny światowej (dokładnie: w 1943 r.) na Pachołku, blisko wspomnianego pomnika królowej Luizy, odsłonięto drugi monument - poświęcony poległym gdańszczanom na frontach toczonej właśnie wojny (w domyśle: głównie żołnierzom poległym pod Stalingradem). Był to ostatni pomnik, jaki powstał w niemieckim Gdańsku.
Jedyna gdańska tablica poległych - dziś... za oceanem
Równolegle (po 1920 r.) większość świątyń otrzymała własne (wewnętrzne) pomniki, a na ścianach wielu budynków użyteczności publicznej (urzędów, szkół itd.) zawisły tablice upamiętniające pracowników, którzy zginęli na frontach Wielkiej Wojny.
Jako ciekawostkę można wskazać, że dziś najpewniej jedyną taką tablicą, jaka się zachowała w oryginalnej formie, jest dawna tablica wymieniające poległych Żydów gdańskich, którzy ginęli w pruskich mundurach za Kajzera, a która została w latach dwudziestych odsłonięta na Wielkiej Synagodze. W związku z wymuszoną emigracją ludności żydowskiej z Wolnego Miasta i sprzedażą także samej synagogi w latach 1938-1939, wywieziono do USA m.in. wspomnianą tablicę. Dziś przechowywana jest w zbiorach Muzeum Żydowskiego w Nowym Jorku.
Z(a)nikanie pomników
Powróćmy jednak do pomników. Niektóre z nich (jak chociażby ten z Oliwy) zlikwidowano jeszcze w kwietniu 1945 r., w pierwszych tygodniach funkcjonowania nowych, polskich już organów władzy. Większość jednak zniknęła z przestrzeni miasta niemal niezauważenie, po cichu i znacznie później.
Zasadniczo w pierwszej kolejności łupem padały wykonane (najczęściej) z brązu tabliczki z napisami czy inne elementy pomników. Tak okaleczone monumenty nierzadko stały jeszcze kilka czy nawet kilkanaście lat. Kiedy straciły swoje symboliczne znaczenie, stały się jedynie bezimiennymi obiektami, z biegiem lat zapominanymi elementami krajobrazu, podobnie jak zwykłe głazy narzutowe czy duże drzewa.
Likwidowane były dopiero, kiedy ktoś sobie o nich przypomniał, zwrócił uwagę, albo prozaicznie - gdy zawadzały przy realizacji inwestycji (wytyczania ulicy, budowy domu itd.).
Jednymi z lepiej zachowanych jeszcze trzy lata po wojnie były wspomniane dwa najstarsze ze Starego Przedmieścia, odsłonięte w latach siedemdziesiątych XIX w. Pojawiły się zresztą (niepozbawione racji) głosy w prasie gdańskiej, by je zachować, bo wśród wyrytych na tablicach nazwisk poległych jednostek niejedno brzmiało po polsku, co miało stanowić koronny argument za zachowaniem obelisków. Oba jednak podzieliły los większości innych gdańskich pomników poległych i zostały ostatecznie zlikwidowane (na pewno przed 1958 r.).
"Drugie życie" okaleczonych pomników
Niektóre pomniki jednak nie zostały całkowicie zniszczone. Pozbawione części elementów dostały "drugie życie". Cokół po pomniku Cesarza Wilhelma I Hohenzollerna (zlikwidowanym jeszcze w 1945 r.) był w 1946 r. wykorzystany jako mównica podczas uroczystości pierwszej rocznicy "wyzwolenia" miasta.
Monument w postaci fontanny, pomnik 5. pułku grenadierów, który został odsłonięty w 1933 r., do dziś pełni inną funkcję. Pozbawiony dawnych napisów stoi na skraju zieleńca, przy skrzyżowaniu ul. Św. Trójcy i ul. Okopowej. Pozbawiony dawnych napisów przez pewien czas pełnił funkcję słupa ogłoszeniowego.
Jeszcze inny pomnik (z 1939 r., poświęcony poległym na morzach I wojny światowej marynarzom) w postaci dużego głazu narzutowego przez lata stał, nikomu nie wadząc, na działce jednego z przedszkoli w Dolnym Wrzeszczu. Pięć lat temu został jednak nieoczekiwanie zdemontowany i przeniesiony poza teren przedszkola (leży przewrócony do dziś na Placu Bp. O'Rourke).
Nowe pomniki na gruzach starych
W 1957 r. wykorzystano zachowany cokół dawnego pomnika poległych z Nowego Portu (odsłoniętego w 1922 r.) i ustawiono na nim figurę Niepokalanego Serca Maryi (pomnik stoi przed kościołem pw. Niepokalanego Serca Maryi). W 1965 r. na Targ Drzewny, na miejsce, gdzie stał kiedyś niemiecki pomnik poległych, trafił sprowadzony z Warszawy (a pierwotnie odsłonięty w przedwojennym Lwowie) pomnik króla
Jana Sobieskiego. W 1977 r. wykorzystano cokół pomnika Hohenzollernów na Pachołku, stawiając na nim pomnik z okazji 350-lecia morskiej Bitwy pod Oliwą.
Ciekawy przypadek stanowi wreszcie pomnik Daniela Gralatha z Wielkiej Alei. Po wojnie pierwotną tablicę zastąpiono nową, która honorowała pomordowanych harcerzy i harcerski polskie. W 2003 r. skauci otrzymali osobne miejsce pamięci, zaś pomnikowi Gralatha przywrócono pierwotne znaczenie, fundując nową tablicę z odpowiednią inskrypcją.
Metamorfozy pomników
Najciekawsze są jednak przykłady, kiedy dawnym (tj. sprzed 1945 r.) pomnikom niemieckim nadano nowe funkcje. Innymi słowy starano się je wykorzystać na nowo, w nowych już realiach. Krajowy Pomnik Poległych z 1933 r., stojący na tzw. Ruinie (dziś jest to "wyspa" między Podwalem Grodzkim a Wałami Jagiellońskimi) został w 1945 r. przemieniony w pomników poświęcony z jednej strony obrońcom (polskim) Gdańska z 1939 r., z drugiej - Armii Czerwonej, która wyparła z miasta wojsko niemieckie.
Pomnik - jak się wydaje - nie miał jednej, obowiązującej nazwy (spotkałem dane o "pomniku wolności"). W maju lub czerwcu 1945 r. zastąpiono rzeźbę orła pruskiego nietypową w formie rzeźbą orła polskiego (z głową zwróconą w lewą stronę), umieszczono też tablicę z nowym napisem: "Tu spoczywają prochy nieznanego bojownika sprawy polskiej zamęczonego przez hitlerowskiego oprawcę. Część jego pamięci!".
Wiosną 1947 r. obok pomnika złożono wyłowioną z Zatoki Gdańskiej kotwicę oraz dwa działa. Pomnik ostatecznie zniknął z krajobrazu miasta w sierpniu 1957 r. w związku z planami zastąpienia go nowym monumentem, co nigdy jednak nie nastąpiło. Obecnie w miejscu dawnego pomnika pozostał tylko jego fundament. Podobną, zaskakującą metamorfozę przeżył dawnym pomnik poległych w Sobieszewie. W 1946 r. przechrzczono go na pomnik przyjaźni polsko-radzieckiej.
Zaniedbany po 1989 r., położony na peryferiach miasta monument ostatecznie kilka lat temu rozebrano, a miejsce, gdzie stał, zostało nabyte i ogrodzone przez jednego z przedsiębiorców.
Epilog - ostatnie trzy dekady
Osobną kartę w historii pomników w Gdańsku stanowią ostatnie lata. Zniknęły m.in. dwa czołgi-pomniki: z Targu Rakowego (wówczas: ul. Bojowców) w 1991 r. i z
Westerplatte (przemieszczony w 1989 r. w inne miejsce, ostatecznie w 2008 r. opuścił Gdańsk).
W ramach tzw. drugiej (miejscami kontrowersyjnej) dekomunizacji obecnie znikają pojedyncze tablice czy pomniki (jak chociażby z terenu dawnego schroniska z
Biskupiej Górki). Ale bywa i tak, że likwidacja danego pomnika jest podyktowana przez powody nader prozaiczne.
Tak było chociażby z niewielkim, skromnym pomnikiem ustawionym na początku lat osiemdziesiątych przy ul. Kombatantów na gdańskiej Zaspie. Pomnik miał wskazywać miejsce, gdzie rozstrzelani zostali w 1939 r. obrońcy Poczty Polskiej w Gdańsku. Gdy w 1991 r. wreszcie odkryto masowy grób Pocztowców (w innej lokalizacji), wspomniany pomniczek stracił rację bytu. Ostatecznie cztery lata temu został usunięty.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy