Górna część ulicy Traugutta: PRL-owskie akademiki, przemysłowy budynek siedziby WP, opuszczona szkoła. Choć każdy miłośnik Wrzeszcza bez trudu wygrzebie między nimi ślady przeszłości, to nie przyprowadzimy tu gości z innego miasta czy zagranicy. A przecież 100 lat temu był tu urzekający zakątek z zabytkowym dworem, źródłem mineralnym i zawieszonymi na stromych zboczach knajpkami - dziś zapomniany tak bardzo, że nawet sama lokalizacja wielu jego obiektów jest zagadką.
Jakiś czas temu, nanosząc na mapy Google różne historyczne nazwy z Wrzeszcza i okolic, przeglądałem w tym celu
plan Wrzeszcza wydawnictwa A. W. Kafemann, wydanie z 1909 r.
Moją uwagę przykuła nazwa
Café Königshöhe. Przykuła dlatego, że nie mogłem jej precyzyjnie umiejscowić we wrzeszczańskiej, oswojonej przecież tak dobrze przestrzeni.
Zaintrygowany postanowiłem zatem wgłębić się w jej historię. Dostępne w Internecie skany pocztówek pokazywały oszałamiająco, iście górsko położony lokal, na stromym stoku nad Królewską Doliną - jednak precyzyjnej odpowiedzi o miejscu nie dawały.
Zanim jednak przejdziemy do odgadnięcia tej zagadki, sprawdźmy, co o kawiarni mówią gdańskie księgi adresowe - jak się bowiem okazuje, historia kawiarni jest równie intrygująca, co jej lokalizacja.
Historia powstania kawiarni Königshöhe
Wyszynk na zboczu Królewskiej Góry zaczął działalność w 1896 lub 1897 r., gdy jeszcze Święta Studzienka była niezależną od
Gdańska gminą. Po raz pierwszy wzmiankuje o nim księga z 1897 r.; jednak ten ówczesny "papierowy Internet" zbierał dane z kilku wcześniejszych miesięcy, więc być może działała już w 1896 r.
Co ciekawe, w tym samym roku po raz pierwszy pojawia się sąsiednia, do dziś zachowana (choć w postępującej ruinie) restauracja
Waldhaus i być może nie był to przypadek, a jakieś wspólne przedsięwzięcie. Właściciele byli jednak różni.
W naszym przypadku inicjatorem powstania był
Albert Hannemann, handlarz mięsem ze znajdującego się w śródmieściu Gdańska
osiedla Knipawa. Albert być może już wcześniej próbował swoich sił w biznesie gastronomicznym, o ile to on jest wymienionym w 1890 r. bez imienia restauratorem Hannemannem ze Świętego Ducha 36.
Od 1896 lub 1897 r. zagościł jednak duszą i ciałem pod nowo utworzonym wiejskim adresem
Heiligebrunn 5b, szumnie określając swój lokal jako
établissement, czyli kawiarnię z ambicjami (koncertowymi, wystawienniczymi itp.). To akurat szybko mu przeszło i w kolejnych latach prowadził już tylko zwykłe
café.
Pocztówki pokazują piętrowy, ceglany budynek. Kawiarnia mieściła się zapewne tylko na parterze, na piętrze zaś znajdowały się przynajmniej trzy spore mieszkania, z reguły bowiem obok właściciela występują dwie osoby lub rodziny, czasem organizacje społeczne, a nawet aspołeczne - do czego jednak dojdziemy za chwilę.
Nie wiem, czy Hannemann wybudował kawiarnię od podstaw, czy zaadoptował już istniejący budynek mieszkalny (księgi adresowe podawały dla wsi poza granicami miasta tylko ważniejsze obiekty, jak np. kawiarnie właśnie), lecz to pierwsze wydaje się bardzo prawdopodobne, bo górska lokalizacja budynku czyniła jego zwykłe mieszkalne wykorzystanie więcej niż kłopotliwym, a reprezentacyjna, rekreacyjna willa patrycjuszowska to też nie była.
Hannemann prowadził swój biznes do 1909/10 r. W 1902 r. wrócił ze wsi do Gdańska, choć nie musiał się przeprowadzać - 1 kwietnia bowiem Świętą Studzienkę włączono w granice miasta.
Dzisiejszą "górską" część ul. Traugutta w 1904 r. włączono do Drogi św. Michała, naszej kawiarni przydzielając adres
St. Michaelsweg 30.
Nazwa tej drogi też ma zresztą bogatą, może i średniowieczną metrykę, biorąc swą nazwę od
kościoła św. Michała w Szpitalu Wszystkich Bożych Aniołów, położonego pod murami dawnego
Młodego Miasta.
Zmiany właścicieli kawiarni Königshöhe
W 1910 r. w księgach po raz pierwszy pojawia się na zboczach Królewskiej Góry
małżeństwo Kuhnów.
Wkrótce jednak na naszą część świata spada kataklizm wojny światowej i choć działania wojenne do Gdańska nie dotarły, to zapewne nie jest przypadkiem, że w kawiarni nastał czas kobiet: w 1914 r. właścicielką zostaje
Anna Kühl, która przyjechała tu z podberlińskiego Charlottenburga, a w 1916 r. pomaga jej w biznesie niejaka pani
Paproth.
Kühl nie załamała rąk i poszerzyła działalność o typowo restauracyjną. Kryzys jednak dopadł i nasz obiekt, w 1918 r. bowiem jedyny raz budynek nie pojawia się w księgach jako kawiarnia (choć nadal jest zamieszkały).
Potem właściciele zmieniają się szybko: w 1920 r.
rentier Schilling (nie mieszkał w kawiarni), zaś w 1921 r.
kupiec Richard Hinz, który wraz z żoną prowadził kawiarnię już do samego jej końca, a więc prawdopodobnie przez kolejne 24 lata.
Od 1930 r. świętostudzieńską część Drogi św. Michała wydzielono w osobną ulicę Am Heiligenbrunn, kawiarni przydzielając numer 11 (którego to podziału, jako się rzekło, po wojnie nie zachowano).
Z Hinzami wiąże się najciekawszy i zarazem najbardziej zagadkowy fragment tej historii, to znaczy nie licząc zagadki lokalizacyjnej, która jednak pod koniec tego artykułu zagadką być przestaje.
Kwatery dla studentów...
Przedsiębiorczy
Richard Hinz zarobkiem nie gardził i oprócz utrzymania funkcji restauracyjnej postanowił też lepiej wykorzystać swoje pięterko: w 1928 r. pozbywa się (nie twierdzę, że siłą, choć taka hipoteza kusi...) kawiarnianych subiektów i zamiast nich wynajmuje swoje włości korporacji akademickiej
Teutonia oraz studenckiemu towarzystwu gimnastycznemu (
Turnerschaft)
Brunonia.
W efekcie w kawiarni w kolejnych latach bywają też formalnie zameldowani studenci, może w związku z szalejącym wtedy Wielkim Kryzysem.
Wykorzystanie naszego lokum do takiego celu nie dziwiło - Politechnika była o rzut studenckim deklem, romantyczne położenie na stromym stoku szło w parze z ideałami studenckich bractw w kwestii strzelistego kształtowania duszy, a równocześnie na parterze budynku różne napoje niekoniecznie kawowe kształtowały studenckie ciało, co prawda w przeciwnym kierunku.
W tym samym 1928 r. 200 metrów dalej rozpoczęto zresztą budowę akademika towarzystwa gimnastycznego Cimbria (zachowanego do dziś pod adresem
Do Studzienki 41).
... oraz SA-mannów
Tylko że na gimnastyce się nie skończyło. Od 1933 r. zamiast Teutonii w kawiarni siedzibę ma
Deutsch-Ordensritter Studentenverbindung, nazwą nawiązujące do zakonu krzyżackiego, a zatem o jasnym w tamtych latach profilu ideowym, zaś w 1935 r. pojawia się budzący grozę skrót SA...
I tu właśnie historia zaczyna się gmatwać. W kolejnym bowiem roku SA już się pod Królewską Górą nie pojawia, a wraz z nimi znika sam Richard Hinz.
Co tu mogło się stać? W kawiarni Hinza zameldowany był Sturm 12/36 SA, a więc oddział rangi kompanii, wchodzący w skład SA-Brigade 6 "Danzig"; zbyt duży raczej na stałe skoszarowanie całego, prawdopodobnie było tam tylko dowództwo i zaplecze.
Jak już wspomniałem, księgi adresowe zbierały dane z kilku poprzedzających miesięcy. Pierwsza połowa roku 1934 to okres gwałtownego wzrostu znaczenia SA, zakończonego na przełomie czerwca i lipca "nocą długich noży" i zmarginalizowaniem tej skrajnie prawicowej bojówki na rzecz SS i Wehrmachtu.
Jak wiemy choćby z książki
SS w Gdańsku Jana Daniluka, w prowincjonalnym z punktu widzenia NSDAP Gdańsku relatywny upadek SA trwał znacznie dłużej i przeciągnął się do przełomu 1934/35 r., do odwołania z funkcji dowódcy Brigade 6
Maxa Linsmayera.
To wtedy zapewne "zwinęła" się większość bojowych struktur gdańskich SA, które przekształcono w rodzaj szkolenia przygotowawczego dla armii, i wtedy też zlikwidowano świętostudzieński
Sturm, ewentualnie włączono do SS (w 1943 r. spotykamy SS-Sturm 12/36 w Przywidzu). To dlatego pojawił się on w księdze za 1935 r. i zniknął w tej za 1936.
Ale jaką rolę odegrał w tym restaurator Hinz i co przykrego go w tym roku spotkało - tego bez obszerniejszych kwerend archiwalnych możemy się tylko domyślać.
Kawiarnia Königshöhe w rękach kobiet
Wiemy tyle, że Hinza odnajdujemy w kolejnej księdze (za lata 1936-1937) na Głównym Mieście, przy ul. Szewskiej, wraz z żoną
Amandą, która formalnie przejęła kawiarnię, nie zamieszkując jednak w niej na razie i wydzierżawiając ją
Walterowi Fischerowi.
Być może zatem na Richardzie ciążył jakiś formalny zakaz w mieście rządzonym od listopada 1934 r. przez okrutnego
Arthura Greisera, zawziętego przeciwnika SA i jego szefa Linsmayera.
W każdym razie już do końca wydawania ksiąg adresowych taki układ pozostał, z Amandą jako właścicielką i Richardem jako prowadzącym w jej imieniu kawiarnię (od 1940 r.). Teutonia wyprowadziła się od 1937/38 r. i pierwsze piętro wróciło w pełni do swej mieszkalnej roli.
W ostatniej wydanej księdze, za 1942 rok, Richard ponownie znika, być może próbując w tym czasie podbić ZSRR. Kawiarnia przetrwała zatem prawdopodobnie aż do 1945 r.
I ta data nie była jednak końcem kawiarni. Co się stało z Hinzami, nie wiadomo. W 2008 r. na
forum danzig.de odezwała się mieszkająca w Szlezwiku prawnuczka siostry Amandy, jednak i ona o samej Amandzie i jej mężu informacji nie miała.
Wiemy za to, że przetrwał sam budynek (o ile się wie, który to, o czym za chwilę). Po raz ostatni zaznacza go mapa topograficzna 1:25 000, która dla arkusza Gdańsk ma stan aktualności 1981 r., natomiast nie ma go już na mapie 1:10 000 ze stanem aktualności 2000 r. A więc koniec spotkał go dopiero gdzieś między tymi datami.
Oczywiście wtedy o częstowaniu kawą mowy już być nie mogło; był to ledwie budynek mieszkalny, zapewne biedny i zaniedbany, jak i inne, których szczątki wegetują obok do dziś (jak Traugutta 119 czy 121), bo też, powiedzmy sobie szczerze, miejsce na funkcję mieszkalną było takie sobie, tym bardziej że w szarej PRL-owskiej rzeczywistości ten lekki budyneczek został przygnieciony ścianą potwornego, niedopasowanego do niczego akademika.
Być może wśród czytelniczek i czytelników tego artykułu znajdą się osoby pamiętające jeszcze ten chylący się ku ruinie domek?Kilka prób lokalizacji kawiarni Königshöhe
No dobrze, ale gdzie właściwie go szukać?
Tą zagadką zajęli się najpierw pasjonaci z
forum Dawny Gdańsk. Jej rozwiązanie utrudniało to, że numeracja budynków była tu bardzo nieregularna i, jak widzieliśmy, często się zmieniała, a poza nią jedynych informacji dostarczały dwie pocztówki i wspomniany plan.
Jednak miłośnicy historii Gdańska skupieni na tym forum to prawdziwi mistrzowie w rozwiązywaniu takich zagadek, mający doświadczenie w odczytywaniu lokalizacji na podstawie skąpych strzępów informacji. Wkrótce doszli do konkluzji, że nasza kawiarnia mieściła się na grzbiecie schodzącym od Królewskiej Góry na wschód, w stronę domu Do Studzienki 65a.
Rzecz w tym, że tym razem się pomylili.Problem tkwi w planie Kafemanna. Z jednej strony jest on taką kopalnią unikalnych informacji o Wrzeszczu, że śmiało można go nazwać "złotym". Ot, choćby pierwszy z brzegu przykład: dowiadujemy się zeń, że opisywane w Trojmiasto.pl
"mieszkanie asa polskiego wywiadu" przy dzisiejszej al. Grunwaldzkiej ma swoją nazwę - to
Willa Lickfett.
Z drugiej strony ten plan jest irytująco niedokładny, prawdopodobnie powstał w ten sposób, że na pozyskaną z innych źródeł siatkę ulic "na oko" i z pamięci wrysowano wrzeszczańską treść.
Lecz takie niedokładne plany też trzeba umieć czytać - w tym wypadku mniej zwracać uwagę, na to, co gdzie leży w stosunku do stron świata (czyli tak, jak potraktowali to badacze z forum Dawny Gdańsk), a bardziej na intencje kartografa.
A tą, w przypadku Königshöhe, było poinformowanie, że kawiarnia leżała bezpośrednio, zaraz przy płocie kirkutu (żydowskiego cmentarza) wrzeszczańskiego. I to się zgadza z księgami adresowymi, w których przez większość swej historii te dwa obiekty miały sąsiednie numery (potem wydzielono dodatkowy numer między nimi, lecz dotyczył on budynku położonego bardziej na południe).
Z tą wiedzą sięgnijmy po mapy dla odmiany niezwykle dokładne, a skąpe w nazwy, mianowicie sztabowe
Meßtischblätter 1:25 000.
Et voilà! Mamy
jeden, jedyny pasujący budynek
, tuż przy kirkucie, a na stromym stoku (gdy tymczasem na grzbiecie wskazanym na forum Dawny Gdańsk żadnego budynku nie ma).
Z tą wiedzą nie pozostaje nic innego, jak zweryfikować hipotezę w terenie. Główną jej słabością była dla mnie droga zaopatrzeniowa do kawiarni, bowiem z map wynikało, że musiałyby nią być schody kirkutowe, w oczywisty sposób niepraktyczne.
Jakież było moje zaskoczenie, gdy okazało się, że droga ta wiedzie od dołu, a co więcej mijałem ją setki razy podczas wędrówek parkiem Jaśkowa Dolina, lecz nigdy jakoś na nią nie wstąpiłem. Dziś nieprzejezdna, bo podcięta od dołu przez erozję, jest jednak wciąż doskonale czytelna w terenie.
Drugie, "spacerowe" dojście do kawiarni było od strony lasu, prosto z Królewskiej Góry.
Czego jednak nie zrobiłem tyle razy, czas było nadrobić teraz. Wdrapałem się zatem na zapomniany, a - jak się okazało - sztuczny tarasik na stoku Królewskiej Góry i mimo grubego śniegu bez problemu odnalazłem ruiny Königshöhe.
Nawet pobieżne oględziny potwierdziły powojenne zamieszkanie - zachowane przyziemie nosi ślady prowizorycznych napraw, a stare cegły sztukowane były nową zaprawą. Budynek położony był w północnej części tarasu, zaś część południową zajmował kawiarniany leśny ogródek.
Łatwo dało się też znaleźć ujęcie kopiujące jedną z przedwojennych pocztówek jako dowód ostateczny - jak widać, zgadza się nawet jeden z buków z pocztówki, wtedy młody, dziś już pewnie stuletni.
Radość z odkrycia mąciła niewątpliwie wspomniana już przytłaczająca ten delikatny krajobraz ściana molocha, którym jest Dom Studencki nr 2 PG. Wystarczy się jednak rozejrzeć i - nie wszystko stracone: najatrakcyjniejsza część panoramy, w stronę morza, wciąż na szczęście jest do odsłonięcia (zarasta ją oczywiście las).
Może zatem przyjdzie kiedyś komuś do głowy, by odtworzyć tu kawiarnię? Grunt jest miejski, zaś akademik, choć szpeci okolicę (zresztą, kto wie, nie takie już wieżowce radykalnie obniżano), niewątpliwie byłby też źródłem klienteli - zakładając, że nasze przygody z nieproszonym gościem z Wuhan kiedyś się skończą...
Pomarzmy zatem o czasach, w których w kawiarni na stokach Królewskiej Góry napijemy się wody mineralnej z pobliskiego, wciąż przecież istniejącego źródła Heiligenbrunner Quelle i ponad dachem odratowanego Dworu Studzienka oglądać będziemy panoramę Wrzeszcza, a Święta Studzienka na powrót stanie się perłą Trójmiasta, do której już bez wstydu będzie można zapraszać turystów.
Średni wynik
57%
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy