Wielki gmach, za który zapłacono 330 tys. guldenów poszedł pod kilofy, bo Niemcy nie chcieli śladów żydów w Gdańsku. O historii Wielkiej Synagogi w Gdańsku opowie dr Jacek Bielak podczas wykładu w Instytucie Historii Sztuki UG. Wstęp wolny.
tak, kocham historię mojego miasta i interesuje mnie wszystko, co z nią związane
34%
staram się, choć nie interesuje mnie wszystko i nie na wszystko mam czas
25%
chciał(a)bym, ale nie mam na to czasu
33%
nie, nie interesuje mnie to
8%
W panoramie centrum
Gdańska, oglądanej ze szczytu
Biskupiej Górki, dominują ceglane wieże Bazyliki Mariackiej, kościoła św. Jana, ratusza Głównego Miasta i Wieży Więziennej. Na przedwojennych widokówkach można dostrzec jeszcze jeden, niezwykle charakterystyczny element. Chodzi o zwieńczoną spiczastym hełmem, ogromną kopułę, która wyłania się zza ceglanego gmachu ówczesnego Prezydium Policji w Gdańsku.
Pokryte arkuszami miedzianej blachy sklepienie to element Wielkiej Synagogi, która znajdowała się przy ówczesnej ulicy An der Reitbahn (obecnie to
ul. Bogusławskiego 
). Monumentalna świątynia zbudowana w stylu neorenesansu służyła nadmotławskim żydom reformowanym przez ponad 50 lat. Zburzenie synagogi w maju 1939 roku i rozproszenie jej wyposażenia po całym świecie było symbolicznym końcem istnienia społeczności żydowskiej w Wolnym Mieście Gdańsku.
Wielka synagoga w Gdańsku - symbol zjednoczenia gdańskich żydów
Pod koniec XIX wieku społeczność żydowska liczyła w Gdańsku ok. 2700 członków, co stanowiło ok. 2 proc. ludności miasta. Zdecydowana większość z nich wyznawała odłam judaizmu zwany reformowanym, który powstał na początku XIX wieku w Niemczech. Gdańscy żydzi byli skupieni wokół pięciu gmin, które wzięły nazwy od nazwy dzielnicy albo ulicy, przy której się znajdowały: Starych Szkotów, Winnicy, Wrzeszcza, ul. Szerokiej i ul. Szopy.
Żadna z gmin nie posiadała jednak świątyni z prawdziwego zdarzenia. Wszystkie bożnice miały charakter tymczasowy i żadna z nich nie mogła stać się ośrodkiem integrującym całą żydowską społeczność.
W związku z tym w kwietniu 1883 roku zawiązano Komitet Zjednoczeniowy Gmin Gdańskich, który skomasował wymienione wcześniej gminy. Celem komitetu była przede wszystkim budowa nowej synagogi, która stałaby się centrum życia nie tylko religijnego, ale i kulturalnego gdańskich żydów.
Wraz z dążeniami żydów do wybudowania reprezentacyjnej świątyni zbiegł się intensywny rozwój budowlany Gdańska. W 1878 roku Gdańsk stał się bowiem stolicą prowincji Prusy Zachodnie, a wraz z tą decyzją rozpoczęła się realizacja szeregu inwestycji.
Intensywny rozwój Gdańska na przełomie wieków
Na przełomie XIX i XX wieku powstało wiele gmachów użyteczności publicznej, dzięki którym miasto miało zyskać należną mu rangę. Dla przykładu można wymienić budynki Banku Rzeszy przy ul. Okopowej (obecnie siedziba oddziału NBP), Dworca Głównego przy ul. Podwale Grodzkie, Generalnej Komendantury przy ul. Wały Jagiellońskie (obecnie Nowy Ratusz), mocno przebudowany po II wojnie światowej gmach Poczty Głównej przy ul. Długiej czy nieistniejący budynek władz prowincji, a w czasach Wolnego Miasta Gdańska parlamentu przy ul. Nowe Ogrody.
Wszystkie wskazane wyżej gmachy zostały zbudowane w podobnej stylistyce neorenesansu. Wszystkie miały ceglane fasady przyozdobione dekoracjami z piaskowca. Podobieństwo budynków nie jest oczywiście przypadkowe. Ówczesne władze miasta chciały, aby każdy z nich nawiązywał do "typowo gdańskiej architektury", a za taką uznano właśnie architekturę neorenesansową. W takim również stylu została wzniesiona Wielka Synagoga.
Światowej klasy fachowcy z Berlina
W listopadzie 1883 roku, a więc zaledwie kilka miesięcy po powstaniu zjednoczonej gminy gdańskich żydów, jej członkowie zakupili działkę pod budowę świątyni. Nieruchomość o podłużnym kształcie znajdowała się przy obecnej ul. Bogusławskiego, tuż obok zespołu budynków Dworu Miejskiego. Za namową nadburmistrza
Leopolda von Wintera na projektantów synagogi wybrano firmę Ende und Böckmann z Berlina.
Wybór właśnie tej pracowni nie był przypadkowy. Berlińscy architekci byli nie tylko jednymi z najlepszych w całych Niemczech, ale brali już udział w szeregu inwestycji utrzymanych w neorenesansowej stylistyce. Jednym z najbardziej spektakularnych zleceń tego rodzaju było zaprojektowanie budynków japońskiego parlamentu w Tokio.
Nic więc dziwnego, że projekt synagogi autorstwa berlińczyków spotkał się z pełną akceptacją ze strony władz Gdańska. Eklektyczny projekt, według którego wybudowano gdańską bożnicę, był unikatowym połączeniem gdańskiego neorenesansu i obowiązujących w XIX wieku kanonów architektury synagogalnej.
Wielka Synagoga w Gdańsku - centrum religijne i kulturowe gdańskich żydów
Budowa świątyni miała miejsce w latach 1885-1887. Jej koszty znacznie przerosły pierwotne szacunki. Już na samym początku prac okazało się bowiem, że w miejscu, w którym wznoszono synagogę, znajdowała się niegdyś fosa miejska. W związku z tym należało tak przeprojektować fundamenty, aby były o wiele bardziej solidne i utrzymały ogromny ciężar budynku.
Pomimo wszelkich niedogodności, już w grudniu 1887 roku nastąpiło uroczyste otwarcie świątyni, w którym wzięli udział przedstawiciele władz Gdańska, w tym wspomniany wcześniej nadburmistrz von Winter.
Rozmach, z jakim wybudowano świątynię budził podziw zgromadzonych na inauguracji. Synagoga miała ponad 53 m długości, ponad 24 m szerokości, a jej kopuła mierzyła aż 54 m wysokości. Natomiast wnętrza synagogi były w stanie pomieścić ok. 2 tys. wiernych. W związku z tym do nowo wybudowanej świątyni szybko przylgnęło określenie "Wielka Synagoga".
Zgodnie z zamierzeniami Wielka Synagoga stała się nie tylko najważniejszym domem modlitwy gdańskich żydów, ale także centrum ich życia kulturalnego. Spośród wielu inicjatyw, jakie zorganizowano w murach synagogi, dwie zasługują na szczególne wyróżnienie. Po pierwsze w Wielkiej Synagodze powstało jedno z pierwszych na świecie muzeów judaizmu, stworzone na bazie zbiorów przekazanych przez rajcę miejskiego
Lessera Giełdzińskiego. Po drugie to tu narodziła się tradycja muzyki synagogalnej. Wykonywane na głosy i organy utwory stały się częścią liturgii, która do dziś jest kultywowana przez wielu Żydów na świecie.
Warto również wspomnieć o pewnym nabożeństwie, które odprawiono w maju 1935 roku. Wtedy to gdańscy żydzi oddali cześć zmarłemu właśnie marszałkowi
Józefowi Piłsudskiemu. Modły za duszę Piłsudskiego odprawiano w każdą kolejną rocznicę jego śmierci. Aż do czasu zniszczenia Wielkiej Synagogi.
Antyżydowska histeria Niemców
W maju 1933 roku odbyły się wybory do parlamentu Wolnego Miasta Gdańska, które, podobnie jak kilka miesięcy wcześniej w Niemczech, wygrała NSDAP. Zdobycie władzy w mieście przez niemieckich nazistów miało fatalne skutki dla gdańskich żydów (podobnie zresztą jak i gdańskich Polaków). Rozpoczęła się fala represji, tolerowanych, a czasem wręcz prowokowanych przez władze miasta. W drugiej połowie lat 30. na porządku dziennym były pobicia i wyrzucenia żydów z pracy czy niszczenie należącego do nich mienia.
Kulminacyjnym momentem antyżydowskiej histerii, która ogarnęła całe Niemcy i Wolne Miasto Gdańsk, były wydarzenia, które przeszły do historii jako "Noc kryształowa". W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku miał miejsce pogrom Żydów, podczas którego hitlerowcy m.in. zdemolowali setki synagog. Mimo tego największa synagoga w Gdańsku nie została wówczas spalona.
Szalejącym po mieście niemieckim, hitlerowskim bojówkom nie udało się zniszczyć gdańskiej bożnicy z dwóch powodów. Po pierwsze od dłuższego czasu przed wejściem do świątyni stała warta, która stróżowała w dzień i w nocy. Choć wśród wartowników było wielu weteranów I wojny światowej, wydaje się, że to kolejny czynnik uratował Wielką Synagogę przed zniszczeniem: świątynia znajdowała się bowiem w bezpośrednim sąsiedztwie budynku Prezydium Policji w Gdańsku, którego oficer dyżurny wysłuchał prośby żydów o ochronę.
Diabelski szantaż w historii żydów w Gdańsku
Wkrótce po wydarzeniach "Nocy kryształowej" władze Gdańska rozpoczęły naciskać na żydów, aby ci wynieśli się z miasta. Obiecano nawet zakończenie ataków na nich, pod warunkiem sprawnego opuszczenia Gdańska. Natychmiastowa ewakuacja wymagała jednak znacznych funduszy, których wiele żydowskich rodzin nie posiadało. Władze Gdańska zaproponowały wówczas im propozycję "nie do odrzucenia".
Zaproponowano, aby gmina sprzedała niemal cały swój majątek miastu, a uzyskane tą drogą pieniądze przeznaczyła na emigrację swych członków. W grudniu 1938 roku odbyło się w tej sprawie w Wielkiej Synagodze ogólne zebranie gdańskich żydów. Wszyscy zdawali sobie sprawę z dramatyzmu sytuacji. Z jednej strony decydowali przecież o swoim życiu, ale z drugiej strony wyrażali wymuszoną zgodę na unicestwienie i rozproszenie społeczności, w której żyli od pokoleń. Po długiej i burzliwej dyskusji zgromadzeni powstali w milczeniu z miejsc, co oznaczało zaakceptowanie niemieckiego szantażu.
Niemcy odkupili majątek gminy żydowskiej za 330 tys. guldenów, co stanowiło zaledwie ok. jednej trzeciej realnej wartości. Żydom pozwolono na wywóz majątku ruchomego. W ten sposób kolekcja judaików Giełdzińskiego trafiła do Nowego Jorku, archiwum gminy do Jerozolimy, gminna biblioteka do Wilna, organy do Krakowa, świeczniki do Warszawy, zaś ławy do kościoła ewangelickiego w Nowym Porcie.
Nie licząc ław, które spłonęły w marcu 1945 roku wraz z kościołem, do którego trafiły, wszystkie przedmioty istnieją do dnia dzisiejszego.
Zniszczenie Wielkiej Synagogi w Gdańsku i rozproszenie gdańskich żydów
Wraz z zakupem budynku Wielkiej Synagogi władze Gdańska stanęły przed dylematem, w jaki sposób ją zagospodarować. Początkowo planowano pozbawić budynek charakterystycznych elementów, w tym przede wszystkim majestatycznej kopuły, a następnie zaadaptować świątynię na salę gimnastyczną pobliskiej szkoły, nową siedzibę straży pożarnej albo miejsce zgromadzeń publicznych.
Żaden z tych planów nie doczekał się jednak realizacji. Pragmatyczne projekty wykorzystania opustoszałej bożnicy zastąpiła bowiem chęć zniszczenia wszelkich śladów żydowskiej obecności w Gdańsku. Na początku maja 1939 roku, dwa tygodnie po ostatnim nabożeństwie w Wielkiej Synagodze, Niemcy rozpoczęli prace rozbiórkowe. Na płocie, który otaczał wyburzaną świątynię, ktoś umieścił szyderczy napis "Przybądź kochany maju i uwolnij nas od żydów" (niem. Komm lieber Mai und mache von Juden uns jetzt frei). Z początkiem czerwca 1939 roku po Wielkiej Synagodze pozostał tylko pusty plac.
Upokorzona społeczność gdańskich żydów, podobnie jak wyposażenie gminy, do której niegdyś należeli, rozproszyła się po całym świecie. Część z nich trafiła przede wszystkim do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, gdzie szczęśliwie przeżyła zgotowaną przez Niemców zagładę europejskich Żydów. Część z nich wyjechała do Palestyny, gdzie w 1948 założyli niepodległe państwo - Izrael. Ta część z nich, która pozostała w Gdańsku albo wyjechała do Polski, wkrótce po wybuchu wojny trafiła do niemieckich obozów zagłady.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy