Przez ponad 100 lat w Gdańsku mieściła się Dyrekcja Kolei: najpierw przez pierwsze 25 lat pruska, potem polska, z przerwą na czas II wojny światowej.
Königliche Eisenbahndirektion zu Danzig - Królewska Dyrekcja Kolei
Po 21 latach od przyjazdu do Gdańska pierwszego pociągu w 1873 r. otworzono w mieście komisję kolejową będącą filią bydgoskiej dyrekcji kolei (
KED zu Bromberg). Była to największa w Królestwie Prus dyrekcja zarządzająca siecią kolejową od Szczecina po Królewiec.
Filia, jako biuro regionalne, stanowiła zalążek przyszłej dyrekcji, którą na mocy dekretu królewskiego z 15 grudnia 1894 r. powołano do życia w roku następnym 1 kwietnia.
Blisko 5000-kilometrową sieć rozdzielono na dyrekcje w Bydgoszczy, Gdańsku, Królewcu, Poznaniu i Szczecinie (Kolej Prusko-Heska miała łącznie 20 dyrekcji. Osobne dyrekcje na terenie Cesarstwa Niemiec miały królewskie koleje w Bawarii, Saksonii I Wirtembergii oraz książęce w Badenii, Meklemburgii i w Oldenburgu).
Królewska Dyrekcja Kolei w Gdańsku zarządzała liniami o długości 1426 kilometrów:
- odcinek Ostbahn od Piły przez Chojnice, Tczew i Malbork do Bogaczewa oraz z Maksymilianowa przez Tczew do Gdańska,
- na linii Kolei Pomorskiej odcinek ze Słupska do Gdańska,
- linia z Torunia przez Grudziądz i Kwidzyn do Malborka,
- linia z Chojnic przez Laskowice, Grudziądz i Jabłonowo do Działdowa,
- odcinek z Działdowa do granicy z zaborem rosyjskim (Iłowo - Mława).
Ponadto dyrekcji w Gdańsku podlegały lokalne połączenia na Pomorzu Środkowym, Pomorzu Gdańskim, Żuławach i na Ziemi
Chełmińskiej.
Oddziały
KED Danzig zlokalizowano w Słupsku, Szczecinku, Chojnicach, Lęborku, Kościerzynie, Tczewie i Grudziądzu.
Po 20 latach działalności sieć kolejowa podlegająca gdańskiej dyrekcji powiększyła się do 2688 kilometrów. Obsługiwało ją 17 tys. pracowników kolei, w tym w samym Gdańsku 1,4 tys. Tuż przed I wojną światową pomorska kolej przewoziła blisko 20 mln pasażerów rocznie.
Siedziby Królewskiej Dyrekcji Kolei w Gdańsku (1895-1918)
Pierwszą siedzibą Królewskiej Dyrekcji Kolei w Gdańsku został wydzierżawiony od Szpitala Bożego Ciała budynek wybudowany w latach 60. XIX w.
po zachodniej stronie Błędnika
. Dzisiaj mieści się w nim szkoła wyższa
Ateneum.
Po oddaniu kompleksu Dworca Głównego w 1900 r. część dyrekcji umieszczono w budynku służbowo-mieszkalnym przy
Podwalu Grodzkim, w którym po II wojnie światowej była przychodnia kolejowa, a dziś znajduje się
Central Hotel z
browarem PG4.
W 1911 r. Królewska Kolej Pruska kupiła grunt o powierzchni 3,7 tys. m kw. po byłym lazarecie miejskim
przy Bramie Oliwskiej (szpital przeniesiono na ul. Dębinki) z przeznaczeniem na budowę nowej siedziby gdańskiej dyrekcji.
Pięciokondygnacyjny gmach z użytkowym poddaszem zaprojektował
inż. Alexander Rüdell. Jego autorstwem był też gdański Dworzec Główny. Budynek powstał w stylu neobaroku, zwanego od imienia cesarza "wilhelmińskim" i miał 265 pokoi o łącznej powierzchni użytkowej 22 tys. m kw. przeznaczonych dla 500 urzędników. Oficjalne otwarcie nastąpiło 5 czerwca 1914 r., tuż przed wybuchem I wojny światowej.
Zobacz także:
Co kryje w sobie 100-letni budynek Dyrekcji Kolei w Gdańsku
- Franz Thomé (1895-1899)
- Paul Eugen Greinert (1899-1900)
- Paul August Heinsius (1901-1907)
- Fritz Rimrott (1908-1918) i ED Danzig (1918-1920).
Polska Dyrekcja Kolei w Gdańsku w latach 1920-1933
Na mocy Traktatu Wersalskiego ziemie Pomorza Nadwiślańskiego wróciły do Polski, ale bez Gdańska. W części poświęconej Wolnemu Miastu Gdańsk traktat powierzył zarządzanie siecią kolejową Polsce. Jedyny wyjątek stanowiła kolej wąskotorowa i wewnątrz miasta (kolej kupiecka na Wyspie Spichrzów oraz do rzeźni miejskiej na Grobli Angielskiej).
W związku z tym już w lutym 1920 r. wojsko polskie weszło do gmachu pruskiej dyrekcji kolei w Gdańsku. Wraz z nimi przybył
inż. Tadeusz Czarnowski, rodowity Kaszub z Łebna, pracujący wcześniej w strukturach niemieckich kolei. Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej stanowiące autonomiczną władzę na ziemiach odzyskanych od pruskiego zaborcy skierowało inżyniera na Pomorze w celu przejęcia kolei z rąk niemieckich.
Jako nowy szef jeszcze pruskiej dyrekcji kolei w Gdańsku kierował personelem złożonym w większości z Niemców. Jego zastępcą był nadradca rejencji (
regierung oberrat)
Schmauch. Z byłej KED Danzig 29 proc. torów przeszło do
Eisenbahndirektion / ED Stettin (całe Pomorze Środkowe), 12 proc. do
ED Koenigsberg (Malbork, Elbląg, Kwidzyn) i 3 proc. do
ED Osten we Frakfurcie nad Odrą (Piła, Złotów). Pozostałymi 56 proc. (blisko 1500 km sieci) zarządzała Dyrekcja Kolei w Gdańsku.
Z chwilą proklamowania Wolnego Miasta Gdańska 1 grudnia 1920 roku, jego Senat powołał
Freistadt Eisenbahndirektion Danzig, której dyrektorem został Schmauch z siedzibą w gmachu na Am Olivaer Tor 2-4. W budynku mieściła się też polska Dyrekcja Kolei z prezesem Czarnowskim.
Większość urzędników niemieckiego pochodzenia przeszła do dyrekcji Wolnego Miasta, która ogłosiła się kontynuatorką KED Danzig w odniesieniu do sieci na terenie WMG. Obie dyrekcje były w sporze kompetencyjnym, a stronę gdańską popierał Wysoki Komisarz Ligi Narodów.
Po roku Rada Ligi Narodów w Genewie postanowiła, że strona polska będzie zarządzać zarówno koleją w WMG, jak i na Pomorzu. Koleją normalnotorową związaną z obsługą portu gdańskiego obsługiwać miała Rada Portu i Dróg Wodnych (
Der Ausschuss für den Hafen und die Wasserwage von Danzig).
Międzysojusznicza Komisja do spraw Mienia podzieliła tabor kolejowy. Lokomotywy i wagony przeznaczone dla portu oznaczono "PKP - Hafen Danzig / Port Gdański". W Radzie Portu była sekcja kolejowa (
sektion eisenbahn), którą kierował komisarz gdański, tajny radca
Seering. Stronę polską w sekcji reprezentował
ppłk. Władysław Gettlich.
Zlikwidowano też dyrekcję kolei WMG - FED i od 1 grudnia 1921 r. w Gdańsku działała tylko Pomorska Dyrekcja Kolei - Polnisch - Pommerellische Eisenbahndirektion Danzig (nazwa dwujęzyczna, bo wspólna dla Polski i Wolnego Miasta). Prezesem pozostał
Tadeusz Czarnowski, a Senat WMG miał w dyrekcji swojego delegata do spraw kolejowych.
Na koniec 1922 r. w II Rzeczypospolitej było dziewięć dyrekcji kolei: w Warszawie, Gdańsku, Poznaniu, Radomiu, Krakowie, Lwowie, Stanisławowie, Wilnie i w Katowicach.
W 1929 r. nastąpiła zmiana nazwy dyrekcji i jej dyrektora. Dyrekcję Okręgową Kolei Państwowych w Gdańsku objął inż. Bogusław Dobrzycki, kierujący wcześniej poznańską, a potem katowicką dyrekcją kolei.
Przeniesienie dyrekcji kolei z Gdańska do Torunia
Władze Wolnego Miasta cały czas zarzucały DOKP to, że kierowała siecią kolejową nie tylko w WMG, lecz także na całym Pomorzu. Spory te oparły się o forum międzynarodowe. Liga Narodów rozpatrywała kwestie zarządzeń DOKP dotyczących terytorium WMG bez zatwierdzenia przez gdański Senat jako władzy nadzorczej, języka polskiego jako urzędowego na kolei, kontroli i administracji DOKP, gwarancji poszanowania praw nabytych przejętych niemieckich urzędników kolejowych.
W tych dwóch ostatnich kwestiach strona polska przegrała. Doprowadziło to do przeniesienia w 1933 r. DOKP z Gdańska do Torunia (dyrektor Dobrzycki kierował DOKP w Toruniu do 1938 r.) i wydzielenia Biura Gdańskiego PKP, bezpośrednio podległego centrali w Warszawie wyłącznie dla sieci kolejowej WMG.
W drugiej kwestii sądy gdańskie mogły indywidualnie interpretować prawa nabyte urzędników kolejowych.
Budynek dyrekcji kolei siedzibą organizacji polonijnych
Budynek przy Am Olivaer Tor 2/4 pozostał w zarządzie PKP. Oprócz Biura Gdańskiego mieściło się tam biuro Naczelnego Inspektora Ceł dla Wolnego Miasta Gdańska (polscy inspektorzy celni), który przeniósł się z budynku na Nowych Ogrodach.
Oprócz kilku związków zawodowych pracowników kolejowych w gmachu działały organizacje polonijne: Gmina Polska i Związek Polaków w WMG, Gdańska Macierz Szkolna, polska szkoła średnia, Towarzystwo Śpiewu "Moniuszko", konserwatorium muzyczne Macierzy Szkolnej kierowane przez
Kazimierza Wiłkomirskiego, klub sportowy "Gedania", Towarzystwo Ludowe "Gwiazda", ochronka prowadzona przez siostry dominikanki i wiele innych.
Niemiecka dyrekcja w czasie II wojny światowej
W okresie od września 1939 do marca 1945 r. (okres II wojny światowej) w Gdańsku działała dyrekcja kolei niemieckich -
Reichsbahndirektion / RBD Danzig - zarządzająca 3045 kilometrami sieci kolejowej w okręgu Gdańsk - Prusy Zachodnie i rejencji ciechanowskiej, włączonej do Prus Wschodnich. Na czele RBD Danzig stał
Johannes Wolff.
Reaktywowanie dyrekcji kolei w Gdańsku w 1945 r.
Po II wojnie światowej Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych wróciła do Gdańska. Jeszcze w styczniu 1945 r. reaktywował ją Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej, a 11 lutego wyznaczył wyzwoloną Bydgoszcz na tymczasową siedzibę instytucji.
Po przejęciu od sowieckich wojskowych komendantur sieci kolejowej na Pomorzu i w byłym Wolnym Mieście dyrekcja przeniosła się do Gdańska 24 sierpnia 1945 r. Objęła zarządem sieć w województwach gdańskim i pomorskim (późniejsze bydgoskie). Od zachodu graniczyła z DOKP w Szczecinie. Krańcowymi węzłami były: Lębork, Bytów Chojnice. Na południowym zachodzie stykała się z DOKP w Poznaniu z węzłami w: Złotowie, Pile, Bydgoszczy i Inowrocławiu. Dalej na południu graniczyła z DOKP w Warszawie z węzłami w: Toruniu, Jabłonowie, Brodnicy i Działdowie. Na wschodzie gdańska dyrekcja stykała się z DOKP w Olsztynie z krańcowymi węzłami w: Iławie, Prabutach i Elblągu.
Pierwszym powojennym dyrektorem DOKP w Gdańsku został
inż. Zbigniew Modliński. Był to absolwent
Politechniki Gdańskiej z 1927 r., pracujący do wojny w gdańskiej i toruńskiej dyrekcji kolei.
Po nim dyrektorami byli:
- Jan Krynicki (1949-1950 i 1952-1959),
- Józef Bąk (1950),
- Henryk Poplawski (1950-1952),
- Józef Tarnawski (1959-1968).
- Stanisław Malinowski ( 1969),
- Stefan Michałowicz (1969-1975)
Gdańska dyrekcja była jedną z dziesięciu w Polsce (Warszawa, Lublin, Kraków, Katowice, Poznań, Gdańsk, Łódź oraz na ziemiach odzyskanych Szczecin, Wrocław i Olsztyn). W 1962 r. do gdańskiej DOKP włączono dyrekcję olsztyńską.
Północna DOKP w Gdańsku
W 1975 r. okręgi kolejowe przeszły kolejną reorganizację. Zmieniły się nazwy ośmiu dyrekcji na Centralną (Warszawa), Wschodnią (Lublin), Zachodnią (Poznań), Południową (Kraków), Północną (Gdańsk), Śląską (Katowice), Dolnośląską (Wrocław) i Pomorską (Szczecin).
Północna DOKP w Gdańsku była jedną z największych. Zarządzała 4638 kilometrami sieci kolejowej, łącznie z 400 kilometrami magistrali węglowej (linia kolejowa nr 131 z Tczewa do Karsznic). W ramach gdańskiej dyrekcji działały rejonowe dyrekcje - w Gdyni, Bydgoszczy, Toruniu i Olsztynie.
Mapa schematyczna z 1975 r. w Ogólnopolskiej Bazie Kolejowej
Dyrektorami Północnej DOKP w Gdańsku byli:
- Stefan Michałowicz (1975-1079)
- Dominik Adamek (1979-1996)
- Tadeusz Matyla (1996-1998)
W 1998 r. zakończyła się ponad stuletnia historia Gdańskiej Dyrekcji Kolei. W wyniku komercjalizacji przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe i wydzielenia spółek kolejowych skończyła się epoka okręgowych dyrekcji.
W gmachu na Dyrekcyjnej 2-4 uruchomiono Pion
Nieruchomości centrali PKP oraz Dyrekcję Infrastruktury Kolejowej. Budynkiem do dziś zarządza Oddział Gospodarowania Nieruchomościami PKP. Do niedawna mieściła się w nim filia muzeum kolejnictwa, którą przeniesiono do Warszawy.
Obecnie oprócz wspomnianego Oddziału i kilku spółek kolejowych w budynku swoją siedzibę ma Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków. W gmachu, tylko z wejściem od strony ul. Kupieckiej, jest też restauracja o romantycznej nazwie La Fontaine.
Budynek dawnej Dyrekcji Kolei w Gdańsku stał się w 1988 r. zabytkiem nieruchomym zarejestrowanym w województwie pomorskim pod nr 1031 i został objęty ochroną koserwatorską - jego wnętrza są interesujące i mają niezwykle ciekawą historię, ale już na inną opowieść.
Bibliografia:- Koeniglische Eisenbahndirektion zu Danzig" Zeittafel, in: bahnstatistik.de . Abgerufen am 18 januar 2018,
- Sławomir Sadowski "Separacja sieci kolejowych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1920-1939" Repozytorium Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz 2014,
- Jerzy Grabowski "Obrona interesów polskich w Wolnym Mieście Gdańsku" 1975 Palestra t.19/9(213), s.10-20,
- Roman Talaśka "Streszczenie rozprawy doktorskiej "Dzieje Gdańskiego Okręgu Kolei Państwowych w latach 1945-1956. Odbudowa, organizacja i funkcjonowanie" Akademia Pomorska w Słupsku, 14.05. 2021r.,
- Katarzyna Anna Wojtczak "Gmach Dyrekcji Kolei w Gdańsku" Instytut Historii Sztuki Uniwersytet Gdański, Porta Aurea 12.12.2011 r., s.155-174
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy