Rybackie tradycje Orłowa przed 1939 rokiem

Jedną z atrakcji Orłowa, najbardziej na południe wysuniętej dzielnicy Gdyni, jest działająca przystań rybacka, w której cumują cztery kutry. Jest jedną z trzech przystani działających na terenie miasta (poza przystanią na Oksywiu i przystanią na Obłużu ), ale jedyną, która znajduje się mniej więcej w tym samym miejscu od średniowiecza.

Podstawą uprawiania rybołówstwa na wybrzeżu bałtyckim w średniowieczu były tzw. stacje rybackie, z których kilka istniało w granicach dzisiejszej Gdyni. Znajdowały się one przeważnie przy ujściach potoków do morza.

Tak było również na południe od Kępy Redłowskiej. Na terenie obecnego Orłowa przystanie rybackie, przez wieki w różnych okresach, znajdowały się przy ujściach Sweliny, Potoku Kolibkowskiego oraz rzeki Kaczej. Średniowieczne źródła pisane w sposób pośredni informują o rybołówstwie morskim na tym terenie. Już w  przywileju lokacyjnym z 1363 roku ówczesny właściciel Małego Kacka i Kolibek - Piotr z Kacka - otrzymał dla siebie i swoich następców prawo rybołówcze "w morzu obok tej wsi na jednej łodzi [...] wszelkimi małymi narzędziami na własny stół".


Podobne prawo mieli chłopi posiadający jednołanowe gospodarstwo. Wszyscy korzystający z dobrodziejstw morza płacili raz w roku czynsz odpowiedzialnemu za rybołówstwo urzędnikowi krzyżackiemu, tzw. rybickiemu puckiemu. W późniejszych dokumentach średniowiecznych powtarzają się wzmianki o czynszach płaconych przez właścicieli Małego Kacka, m.in. na początku XV w. W zamian za połowy morskie płacili jedną grzywnę.

Zobacz także: Orłowo czyli pole bitwy orłów

Początki miejscowości Orłowo sięgają 1829 roku, kiedy to żeglarz Jan Adler odkupił od miejscowego młynarza Mathiasa Bömelta (albo Römelta) trzy morgi (ok. 1,5 ha) gruntu przy ujściu rzeki Kaczej. Kilka lat później zbudował on tam gospodę, wokół której zaczęto stawiać inne budynki. Od nazwiska tego oberżysty - niem. Adler, czyli "orzeł" - powstającą osadę nazywano - początkowo nieoficjalnie - Orłowem.

Osiedlając się nad Kaczą Johan Adler chciał wykorzystać to, że tutejszy brzeg morski stanowił atrakcyjne tereny spacerowe dla letników przyjeżdżających do pobliskiego Sopotu. Jednym z czynników rozwoju Orłowa stało się oddanie do użytku w 1870 roku linii kolejowej na trasie Szczecin-Gdańsk, a przy niej przystanku kolejowego w Małym Kacku, co znacznie ułatwiło podróżowanie. Między innymi dlatego, z biegiem czasu, do Orłowa zaczęło przybywać coraz więcej turystów. To przyczyniło się do powstania nowych obiektów o charakterze hotelowo-restauracyjnym.

Razem z letniskiem rozwijała się osada Orłowo, w której mieszkali głównie rybacy. Ich wójtem morskim (rybackim) miał być założyciel osady Johan Adler. Początkowo rozwój osady przebiegał bardzo powoli. Warto zaznaczyć, że jeszcze w 1871 roku stały tu tylko dwa domy mieszkalne z dwunastoma mieszkańcami, a w 1908 roku liczba domów doszła do siedmiu. Nieopodal działki Adlerów zaczęły budować się domy rybaków noszących niemieckie nazwiska; Görtz, Fisher czy Zegke. Jeden z nich, pochodzący z Sopotu, a ożeniony z Adlerówną rybak Juliusz Borgmann w 1886 roku zbudował nieistniejący już obecnie dom przy dzisiejszej ul. Orłowskiej 25. W 1911 roku dom został przebudowany i wykorzystywany do wynajmowania pokoi letnikom. Podobnie było z domami innych rybaków.

Rybacy zajmowali wówczas długi odcinek plaży na południe od klifu aż po ujście Potoku Kolibkowskiego. Widać to na starych pocztówkach Orłowa z końca XIX i początku XX wieku. W 1912 roku na przystaniach przy ujściu Potoku Kolibkowskiego i Kaczej stacjonowało 15 łodzi rybackich.

W okresie międzywojennym powstało tu kąpielisko z prawdziwego zdarzenia. Dalszy rozwój letniska w Orłowie po powrocie Pomorza do Polski był jedną z przyczyn krótkotrwałego rozrostu przystani rybackiej. W 1920 roku mieszkało w Orłowie i Kolibkach 21 rybaków skupionych w dziewięciu rodzinach, z tego sześć w Kolibkach i trzy w Orłowie. Sprzyjał im rozwój letniska i związany z nim coraz większy napływ wczasowiczów, którzy chętnie kupowali świeże ryby. Inną korzyścią dla rybaków z wczasowiczów było wynajmowanie pokoi, albo wręcz całych domków na okres letni.

Zobacz także: Molo w Orłowie. Od drewnianej przystani do miejsca oświadczyn

W 1924 roku w Orłowie mieszkało 19 rodzin rybackich z 20 osobami uprawiającym zawód rybaka. W przystani orłowskiej rozciągającej się wówczas po obu stronach ujścia rzeki Kaczej i w Kolibkach stacjonowało stale 41 łodzi oraz dwa kutry motorowe. W zbiorach Muzeum Miasta Gdyni znajdują się dwa zdjęcia przedstawiające plażę gdyńską zarówno od strony klifu, jak i od strony Sopotu. Widać na nich dużą liczbę łodzi oraz suszących się sieci rybackich po obu stronach ujścia Kaczej.

W późniejszym okresie, ze względu na rozwój terytorialny letniska, liczba rybaków, a także teren zajmowany przez nich zmniejszał się. W drugiej połowie lat 30 XX w., po wybudowaniu dużego molo, przystań rybacka zajmowała jedynie fragment plaży na północ od ujścia rzeki Kaczej. W 1939 roku w Orłowie pracowało już tylko dziesięć łodzi rybackich.

W okresie międzywojennym rybołówstwem zajmowali się głównie rybacy narodowości niemieckiej, z których duża część była skoligacona z rodzinami zajmującymi się tą profesją w Sopocie. Wśród nich byli potomkowie Johana Adlera. Wymieniał ich w swoich wspomnieniach zawartych w pracy Kazimierza Małkowskiego "Kolibki, Orłowo, Redłowo, Mały Kack", powojenny rybak orłowski Zygmunt Burchardt:

Rybacy bazowali wtedy od Domu Kuracyjnego aż po Hak Orłowski. [...] Na tej przystani rybaczyli: Krüger, który miał łódź wiosłową, dwóch Adlerów - jeden z motorówką, drugi miał łódź wiosłową, Kaptein - też z łodzią wiosłową, dwóch Borkmannów - każdy z łodzią wiosłową, Weisbrodt oraz Fisher - obaj z łodziami wiosłowymi. Mieszkali oni przy ul. Zacisznej lub przy ul. Orłowskiej.
Przed wojną pierwszym polskim rybakiem w Orłowie był osiadły tam w 1933 roku Feliks Kwiatkowski, po nim zaczęli łowić inni Polacy. Początkowo zatrudnił się on u jednego z rybaków orłowskich, następnie dorobił się własnej łodzi.

Wśród ryb, które poławiano w przystani rybackiej w okresie międzywojennym można wymienić flądry, śledzie, węgorze i szproty.

W notacjach Archiwum Cyfrowego Muzeum Miasta Gdyni tak wspomina przystań rybacką syn przedwojennego kapitana portu w Gdyni, Stanisław Zaleski:

"W Orłowie było jedno, czy dwa stoiska. Były bardzo skromne, takie chaty rybackie. Były łodzie, z wyciągami. [...]. Łodzie były przeważnie wiosłowo-żaglowe. Tam jedna, czy dwie miały malutki silniczek. No i u rybaków zawsze można było na miejscu kupić flądry przeważnie. Ale umówiona, znajoma rybaczka przynosiła nam: śledzie, flądry i dorsze świeżutkie, prosto z sieci do domu..."

Po zakończeniu II wojny światowej rybacy niemieccy, w tym również Adlerowie, opuścili Orłowo i wyjechali do Niemiec. W ich miejsce zaczęli łowić Polacy, którzy dołączyli do osiadłych w Orłowie jeszcze przed wojną rodzin Kwiatkowskich i Tobolskich, ale to już temat na kolejny artykuł.

Wybrana bibliografia

1. Archiwum Cyfrowe Muzeum Miasta Gdyni, MMG_AC_NV_20
2. S.Kitowski, J.M.Sołtysik, Orłowo. Perła Gdyni. Dzieje, Krajobraz, architektura, Gdynia 2015
3. K. Małkowski, Korzenie gdyńskiego rybołówstwa, "Rocznik Gdyński", nr 8 (1990), s.130-149
4. tenże, Kolibki, Orłowo, Redłowo, Mały Kack, Gdańsk 2009
5. M. Poliński, Gdyńskie rybołówstwo, "Rocznik Gdyński", nr 29 (2017), s.119-127
6. T. Rembalski, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowa od XIII do XV wieku, Gdynia 2006
7. tenże, Dzieje gdyńskich letnisk przełomu XIX i XX wieku [w:] Arkadia. Gdyńskie Letnisko Przełomu XIX i XX w., red. Jacek Friedrich, Gdynia 2014, s. 7-58.