• Kino
  • Mapa
  • Ogłoszenia
  • Forum
  • Komunikacja
  • Raport

Polanki kiedyś i dzisiaj. Co zostało po dawnych dworach? Cz. 3

Michał Ślubowski
29 maja 2022 (artykuł sprzed 1 roku) 
Ogród Dworu II, stan na maj 2022. Ogród Dworu II, stan na maj 2022.

Polanki, niegdysiejsza wieś oraz miejsce, w którym powstały siedziby gdańskiego patrycjatu, to do dzisiaj miejsce pełne uroku. Chociaż przez wieki to miejsce przeszło ogromne zmiany, do dzisiaj z łatwością podczas spaceru odnajdziemy tutaj ślady przeszłości.





Na początku Polanki były wsią należącą do klasztoru oliwskiego. Miała ona niezwykle stary rodowód, bowiem pierwsza wzmianka o tej osadzie (zapisanej jako Polane) pochodzi z dokumentu wystawionego w 1279 roku. Przez wieś przebiegała droga, która aż do XIX wieku była głównym traktem łączącym Oliwę z Wrzeszczem i Gdańskiem. Jej przebieg był niegdyś nieco inny niż dzisiejszej ulicy, bowiem w północnej części zakręcał i kończył się przed Domem Bramnym.

Wieś była położona wśród rozległych lasów, a oprócz gospodarstw znajdowały się tam zakłady przemysłowe, takie jak młyn. Krajobraz tego zakątka zaczął się zmieniać w XVII wieku. To właśnie w tym stuleciu, w porozumieniu z kolejnymi opatami oliwskimi, zaczęły powstawać tutaj siedziby gdańskich patrycjuszów. Najstarsza wzmianka o takiej posiadłości pochodzi z 1625 roku.

Z czasem ukształtowało się siedem majątków, nazwanych "dworami", a każdy z nich przechodził w ciągu kolejnych stuleci znaczne zmiany i przebudowy. Cechą wspólną wszystkich siedmiu dworów było wykorzystanie walorów naturalnych (chociażby dolin), rozbudowa właściwej rezydencji, oraz zakładanie ogrodów.

W XVII wieku większość budynków dworskich to zapewne były proste, drewniane konstrukcje, które z czasem zostały zastąpione barokowymi i klasycystycznymi gmachami. Z czasem dawne kwaterowe ogrody przekształcały się w ogrody o bardziej swobodnych formach. Ciekawe były również zależności prawne, bowiem Dwory były dzierżawione na prawach emfiteuzy, więc w przypadku spadku czy sprzedaży patrycjusze musieli udać się do opata uzyskać zgodę oraz odpowiednie dokumenty.

Z czasem posiadłości zyskały w dokumentach tradycyjną numerację, która jest utrzymana również i dzisiaj.

W poniższym artykule przyjrzymy się zmianom, które nastąpiły w Dworach II oraz I. Podstawą porównania będzie plan Gdańska i okolic z około 1795 z zasobu Archiwum Państwowego w Gdańsku oraz współczesne fragmenty ortofotomapy z zasobów Biura Rozwoju Gdańska.

Zastrzeżenie: w tekście skupiam się przede wszystkim na czasach nowożytnych, ale na końcu tekstu podaję opracowania, do których warto sięgnąć, aby dowiedzieć się więcej.

Dwór II



Pierwsza wzmianka o Dworze II pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku, kiedy to powstaje tutaj prosta, drewniana konstrukcja. Nie będzie już zapewne zaskoczeniem dla czytelników, że również i w tym wypadku na lokalizację dworu wykorzystano naturalną dolinęMapka.

Dwór II na współczesnej mapie. Dwór II na współczesnej mapie.
Nowy budynek powstał w drugiej połowie stulecia. W tamtym czasie drewnianymi rurami doprowadzono wodę do ogrodu przed wschodnią elewacją. Ogród kwaterowy przed dworem sięgał dzisiejszej ulicy, a po jego bokach urządzono sad oraz ogród warzywny. Z kolei w zachodniej części majątku na strumieniu założono stawy.

Dwór określano mianem "Quellbrunn", czyli "Krynicą".

Porównanie Dworu II na mapie z 1795 roku oraz zdjęcia współczesnego. Porównanie Dworu II na mapie z 1795 roku oraz zdjęcia współczesnego.
Wielkie zmiany nastąpiły, kiedy właścicielem Dworu II został Ignacy Matthy. Wykorzystując fundamenty starego dworu Matthy wzniósł nowy, barokowy budynek, który swoją urodą mógł konkurować z nowym Pałacem Opatów. Ta nowa bryła zachowała się do dzisiaj.

Podobnie jak w innych majątkach, również tutaj wzniesiono oranżerię oraz osobną kuchnię, a dodatkowo osobny budynek dla służby oraz stajnię.

W ogrodzie pojawiły się cztery barokowe rzeźby przedstawiające cztery pory roku, które stworzył rzeźbiarz Johann Heinrich Meissner - autor słynnego, zaginionego posągu Augusta III, który znajdował się w Dworze Artusa.

Między Dworem II a Dworem I znajduje się wzgórze Pawełek (Paulshöhe), na którym urządzono punkt widokowy. W 1759 wdowa po gdańskim bankierze sprzedała Dwór II Karlowi Friese. Na drodze ożenku majątek w 1805 przeszedł na własność Daniela Schefflera, który ozdobił wnętrza klasycystycznymi dekoracjami, a fasadę wschodnią wzbogacił nowym frontonem i gankiem z kolumnadą.

  • Ogród Dworu II, stan na maj 2022.
  • Dawny staw ogrodowy, dzisiaj na terenach leśnych. Stan na marzec 2022.
  • Dawna aleja, dzisiaj na terenach leśnych. Stan na marzec 2022.
  • Dawna aleja, dzisiaj na terenach leśnych. Stan na marzec 2022.
  • Zabezpieczone drzwi kaplicy cmentarnej. Stan na marzec 2022.
  • Kaplica cmentarna przy Dworze II. Stan na marzec 2022.
W 1827 roku majątek został kupiony przez Generalną Dyrekcję Królewskiego Towarzystwa Handlu Morskiego, a w 1832 roku władze Gdańska zdecydowały o umieszczeniu w Dworze II Zakładu Pracy i Ubogich, który po różnych przekształceniach znajdował się w tym miejscu do 1945 roku.

Budynek musiał zostać przebudowany, aby sprostać nowej funkcji - przy okazji fronton zyskał klasycystyczny charakter. W stajni urządzono pomieszczenia mieszkalne. Przed elewacją wschodnią dawny ogród został zastąpiony trawnikiem, ale jego ozdobą były barokowe rzeźby Meissnera oraz zachowane aleje.

Przy zakładzie założono cmentarz, na których chowano pensjonariuszy, a na jego terenie powstała kaplica cmentarna.

W 1906 roku przy ulicy powstał nowy budynek, przeznaczony dla kolejnych potrzebujących. Chociaż przebudowany, zachował się do dzisiaj.

  • Dwór II. Zdjęcie z książki "Alte burgerliche Gartenkunst : ein Bild des Danziger Gartenlebens im XVII. und XVIII. Jahrhundert" Hansa Reichowa, 1927 r. Źródło: PBC.pl
  • Barokowe rzeźby Meissnera. Zdjęcie z książki "Alte burgerliche Gartenkunst: ein Bild des Danziger Gartenlebens im XVII. und XVIII. Jahrhundert" Hansa Reichowa, 1927 r. Źródło: PBC.pl
  • Część wschodnia ogrodu Dworu II, dzisiaj parking. Zdjęcie z książki "Alte burgerliche Gartenkunst : ein Bild des Danziger Gartenlebens im XVII. und XVIII. Jahrhundert" Hansa Reichowa, 1927 r.
  • Rekonstrukcja założenia Dworu II. Zdjęcie z książki "Alte burgerliche Gartenkunst : ein Bild des Danziger Gartenlebens im XVII. und XVIII. Jahrhundert" Hansa Reichowa, 1927 r. Źródło: PBC.pl
Okres powojenny przyniósł kompleksowi daleko posuniętą dewastację. Teren znalazł się pod zarządem Ministerstwa Obrony Narodowej, a do dworskich wnętrz wprowadzili się żołnierze.

Część wschodnia ogrodu przestała istnieć, zastąpiona betonowym placem - dzisiejszym parkingiem. Z wnętrz zniknęło wiele dawnych dekoracji. W oranżerii usytuowano salę gimnastyczną. Zlikwidowano dawny cmentarz i rozebrano pawilon ogrodowy, a dawna kaplica stała się magazynem.

Gwoździem do trumny okazała się w 1980 roku budowa nowego gmachu, który całkowicie zatarł dawną oś ogrodową i który do dzisiaj zasłania z ulicy widok na Dwór II. Wycięto część drzew i alei.

Powolne niszczenie zabytku trwało do 1992 roku. Ówczesny wojewoda gdański, Maciej Płażyński, przekazał gmach Archidiecezji, a w Dworze II rozpoczęto żmudne prace remontowe. Majątek został przekazany siostrom brygidkom, które stworzyły tutaj klasztor oraz Centrum Ekumeniczne.

Klasztor sióstr brygidek w dawnym Dworze II przy Polankach w Oliwie


Dwór II jest ewenementem w skali wszystkich dworów przy Polankach, bowiem przy okazji remontu przeprowadzono gruntowne badania, a całe założenie odzyskało wiele dawnego blasku. Zadbano o oryginalne elementy i zrekonstruowano część sztukaterii. Ogród w części zachodniej został uporządkowany i powstały tam elementy małej architektury, nawiązujące do przeszłości - w tym altana. Odtworzono również stawy. Prace zakończyły się 1998 roku, a rok później kompleks odwiedził Jan Paweł II.

Niestety, jeszcze jeden cios spadł na Dwór II w 2018 - wysoki biurowiec Olivia Star powstał dokładnie na środku osi ogrodu.

  • Widok z lasu na ogród Dworu II. Stan na marzec 2022.
  • Pozostałość alei w dawnej części wschodniej ogrodu Dworu II, w tle parking. Stan na marzec 2022.
Do dzisiaj brygidki utrzymają zarówno dawne budynki podworskie, jak i ogród w świetnym stanie. Siostry osobiście dbają o założenie - można się o tym przekonać przy okazji spacerów, podczas których można dostrzec brygidki podczas prac porządkowych. Można również wejść na teren Dworu, najlepiej po uprzednim kontakcie mailowym ze zgromadzeniem. Obecnie siostry dają schronienie uchodźczyniom z Ukrainy.

Co jeszcze pozostało po Dworze II? Oprócz budynków podworskich, zachowały się fragmenty dawnych alei oraz dawna kaplica cmentarna, która do niedawna służyła jako dziki śmietnik oraz toaleta, ale niedawno została częściowo zabezpieczona. Mniej szczęścia ma ostatnio wzgórze Pawełek, które stało się dzikim wysypiskiem śmieci.

Dwór I



Doszliśmy w końcu do ostatniego przystanku naszego historycznego spaceru po Polankach, czyli do Dworu IMapka. Majątek wyrósł na wzgórzach i dolinie, z której spływał potok. Przed drewnianym dworem powstał ogród, w którym założono stawy.

Marcin Gawlicki, naukowiec który dokładnie zbadał dawne dwory, znalazł ślady po tej najstarszej konstrukcji w budynku, który zachował się do dzisiaj. Oprócz tego, reliktem XVII-wiecznego założenia jest dąb szypułkowy, dzisiaj pomnik przyrody, który znajduje się na terenie majątku.

Dwór I na współczesnej mapie. Dwór I na współczesnej mapie.
XVIII wiek przyniósł znaczne zmiany w Dworze I. W 1740 roku Johann Gotfryd Walter odstąpił posiadłość Ernestowi Gottliebowi von Dorn, który dodał do dworu dwa boczne skrzydła; dwór został nakryty mansardowym dachem. To właśnie tamta konstrukcja stanowi trzon zachowanego do dzisiaj budynku północnego. Na terenie posiadłości wzniesiono osobną kuchnię, lodownię oraz oranżerię.

Zbocze dawnego wzgórza zostało poddane przekształceniom, które doprowadziły do powstania tarasów ogrodowych. W zachodniej części powstał sad. Przed dworem powstały dwa stawy, które zachowały się do dzisiaj.

Do Dworu przylgnęła nazwa "Montbrillant".

Porównanie Dworu I na mapie z 1795 roku oraz zdjęcia współczesnego. Porównanie Dworu I na mapie z 1795 roku oraz zdjęcia współczesnego.
W drugiej połowie stulecia właściciele wznieśli nowy, murowany budynek dworu, położony nieco bardziej na wschód od dawnego założenia. Jednocześnie znalazł się on nieco na uboczu od głównej osi ogrodu. W tamtym czasie na obrzeżach ogrodu założono aleje, z których jedna zachowała się w dobrym stanie, druga zaś częściowo zniknęła, zastąpiona niedawno przez nowe nasadzenia.

Dwór I wciąż należał do rodziny von Dornów, a pod koniec XVIII wieku przeszedł na własność rodu Weickhmannów. W 1798 właścicielem był burmistrz Joachim Wilhelm von Weickhmann, który na przełomie wieków przebudował nowy dwór w stylu klasycystycznym - i właśnie w tej formie dotrwał do dzisiaj.

  • Widok na ogród i pawilon ogrodowy Dworu I. Fotografia z albumu Ernsa Behrego, 1923 r. Ze zbiorów Piotra Leżyńskiego, udostępnione na stronie dawnaoliwa.pl
  • Wnętrze Dworu I. Ze zbiorów Piotra Leżyńskiego, udostępnione na stronie dawnaoliwa.pl
  • Wnętrze Dworu I. Ze zbiorów Piotra Leżyńskiego, udostępnione na stronie dawnaoliwa.pl
Na końcu ogrodu, przy trakcie, wzniesiono pawilon ogrodowy, który również zachował się do dzisiaj. Ma elewację zwróconą w stronę dworu, a jego ozdobą jest portyk wsparty kolumnami. W środku kopuła była ozdobiona polichromią przedstawiającą rozgwieżdżone niebo.

Do Dworu prowadziła główna aleja przy południowej granicy ogrodu - do dzisiaj jest to droga dojazdowa do budynku, niestety aleja zachowała się jedynie fragmentarycznie. Na końcu tej alei znajdował się ermitaż, czyli modne w ogrodnictwie tamtej epoki miejsce przeznaczone do rozmyślań. Po tej konstrukcji w lesie zachowały się fundamenty. W starym dworze rozebrano skrzydło południowe, zaś w jego miejscu powstała przybudówka z kuchnią.

Pozostałości po ermitażu Dworu I, dzisiaj tereny leśne. Stan na marzec 2022. Pozostałości po ermitażu Dworu I, dzisiaj tereny leśne. Stan na marzec 2022.
Od połowy XIX wieku kolejne dekady przynosiły kolejnych właścicieli Dworu I. W 1929 roku majątek zakupił Horst Wunzig, który użyczył posiadłości na potrzeby towarzystwa strzeleckiego. Stary dwór zaadaptowano na funkcję wozowni i stajni.

Po drugiej wojnie światowej Dwór I przeszedł na własność Okręgowej Dyrekcji Lasów Państwowych; powstała tutaj siedziba nadleśnictwa. Część zachodnia ogrodu znalazła się poza terenem instytucji, na terenie lasu. Powstały nowe budynki, przeznaczone m.in. dla pracowników Lasów Państwowych oraz garaże. W 2021 roku na terenie Dworu I powstała wspólnota mieszkaniowa. 21 z 32 lokali zostało sprywatyzowanych, a według rzecznika Nadleśnictwa do instytucji należy obecnie 30 proc. udziałów.

Po dawnym Dworze I zostało całkiem sporo. Oprócz budynków podworskich, zachowała się w części północnej dawna aleja oraz przy ulicy dawny pawilon ogrodowy.

Pawilon ogrodowy Dworu I. Zdjęcie z książki "Alte burgerliche Gartenkunst: ein Bild des Danziger Gartenlebens im XVII. und XVIII. Jahrhundert" Hansa Reichowa, 1927 r. Źródło: PBC.pl Pawilon ogrodowy Dworu I. Zdjęcie z książki "Alte burgerliche Gartenkunst: ein Bild des Danziger Gartenlebens im XVII. und XVIII. Jahrhundert" Hansa Reichowa, 1927 r. Źródło: PBC.pl
Sam ogród jest zaniedbany, ale jego stan nie przekreśla możliwości rewitalizacji. Pozostałości po majątku możemy dostrzec w lesie, przy granicy z Doliną Elfów - zachował się staw, oraz dawne aleje. Chociaż dzisiaj są częścią lasu, ich układ jest czytelny w terenie.

Dawny staw ogrodowy Dworu I, dzisiaj na terenach leśnych. Stan na marzec 2022. Dawny staw ogrodowy Dworu I, dzisiaj na terenach leśnych. Stan na marzec 2022.
Wszystkich zainteresowanych poruszanymi wyżej zagadnieniami, zachęcam do lektury książki Marcina Gawlickiego "Polanki. Podmiejskie rezydencje mieszczan gdańskich". Artykuł powstał w dużej mierze na podstawie tej pozycji, w której dzieje dworów są omówione w sposób szczegółowy.

Informacje na temat Polanek można znaleźć również w artykułach i książkach Adama Kromera czy Zygmunta Iwickiego. Odnośnik do albumu E. Behrego ze zbiorów P. Leżyńskiego: http://www.dawnaoliwa.pl/opisy/albumy/behre/index.html

Oprócz tego prawdziwą skarbnicą wiedzy o Oliwie jest portal www.dawnaoliwa.pl oraz serwis staraoliwa.pl.

O autorze

autor

Michał Ślubowski

Popularyzator historii Gdańska, autor bloga Gedanarium i podcastu Historia Gdańska dla każdego oraz współautor podcastu Makabreski, poświęconego mrocznym historiom z przeszłości regionu.

Miejsca

Opinie (42)

Wszystkie opinie

  • (3)

    Piękny,rzetelny artykuł wzbogacający wiedzę,widać że autor to fachowiec i erudyta.Miła lektura na niedzielne popołudnie,z niecierpliwością czekam na kolejne.

    • 17 4

    • Epos nie wiadomo nagle i dlaczego.

      I ta dolina elfów, bosze.

      • 2 4

    • A ty Szwed?

      • 0 0

    • W tej rzetelności jest jedna wyrwa. Fotografie podpisane jako aleje za dworem II (aleje wzdłuż stawu) w rzeczywistości znajdują się za dworem I. Wypadało by autor sprawdził ci idzie do publikacji bo nie podejrzewam że nie był na miejscu. Chociaż...
      Poza tym raz podaje autor że nowy budynek koszarowy jest z 1980r. a raz że z 1990.

      • 1 0

  • (5)

    Wspaniały artykuł,czytam na Rodos,kawka,ciasto i spotkanie z historią.

    • 10 6

    • Rodos ? (3)

      Tak pensjonariusze szpitala zwanego Srebrzysko nazywają swoje miejsce zamieszkania?

      • 3 4

      • (2)

        Rodzinne Ogrody Działkowe Odgrodzone Siatką)

        • 5 1

        • Ogrody ogrodzone siatką. (1)

          No to teraz rozumiem. Ty na szczęście siedzisz w ogrodzie i jesteś ogrodzony.

          • 0 2

          • Tak,ogrodzenie to obowiązek każdego działkowca,może mieć maksym 1m wysokości i być ażurowe.

            • 1 0

    • Czytasz ale jak zwykle chyba niewiela rozumiesz.

      Ahahahaha.

      • 1 4

  • Nasza silna silna Pani Prezydent tu działa. Brawo, brawo, brawo. (2)

    Widzimy się jutro na Ujeścisku

    • 3 19

    • A co ma być rozdawanie drożdżówek?

      • 2 2

    • A są team jeszcze jakieś stare przedwojenne domydo rozwalenia?

      czy może będzie z deweloperami, że jeszcze więcej betonu wylać?

      • 2 2

  • Mało o historii Dworu 1 w latach 33-45 a jest ciekawie

    Dwór po cichu został przejęty dla SS. Dzisiejsze mieszkania za dworem to był pawilon biurowy SS. W Parku za dworem urządzono oficjalnie pieczarkarnie - podłużne wykopy w ziemi.. A po prawdzie były to strzelnice strzelnice do ćwiczeń. Do dziś są zauważalne. Po wojnie ćwiczyli tam strażnicy leśni. Dzisiejszy park przez dworem był jeszcze po wojnie bardzo dobrze zachowany. Niestety Lasy Państwowe mocno go zaniedbały.

    • 19 0

  • Opinia wyróżniona

    Brawo panie Michale. (1)

    Dziękuję za cykl artykułów o dworach wsi Polanki. Teraz tylko przypomnę czytelnikom, że dzisiejszy przystanek SKM Gdańsk Przymorze Uniwersytet, w latach 50-tych XX wieku nosił nazwę: Gdańsk Polanki.

    • 61 4

    • Piękna historia.

      • 2 0

  • (3)

    w ulice wpasowal sie chlopo-robotnik bolek

    • 12 15

    • Zazdościs? Ty nie wpasowałeś się? (1)

      Pewnie mieszkasz gdzieś w okolicy Szadółek. Wdychasz smrody. Potem bzdury piszesz.

      • 8 5

      • w punkt

        • 2 2

    • Ty nie wpasowałeś się.

      Pewnie marzysz o kredycie na mieszkanie w okolicach Szadółek.

      • 4 5

  • Ten koszmarny budynek z 1990r. przy Polankach powinien być niezwłocznie wyburzony (2)

    zasłania niepotrzebnie całe piękne zabudowania dworu. Kto wymyślił, aby stawiać go dokładnie w tym miejscu?

    • 46 4

    • Błąd w artykule

      To jest budynek z połowy lat '70. Koszmarny klocek był z niego kiedyś, teraz po przebudowie jako tako wygląda. Gorzej, że zasłania zabudowania dworskie.

      • 18 0

    • Do wyburzenia

      Urząd miar i wag może mierzyć i ważyć gdzie indziej.

      • 1 1

  • Ciekawy artykuł

    Widzę ,że autor zauważył w końcu strony dawnaoliwa i staraoliwa.Lepiej późno niż wcale.

    • 4 0

  • To nie jest "budynek z 1990" (2)

    Tylko z połowy lat '70.

    • 10 1

    • (1)

      Z połowy lat 70-tych jest rozbudowa tego budynku obok. Ten powstał faktycznie nie w 1990-tym a na początku lat 80-tych.

      • 2 2

      • nie

        powstał w okolicy 1973 rozku

        • 0 0

  • Dwor a wspolnota

    Mam nadzieje ze pokieruje tym ktos naprawde obeznany w temacie dotacji unijnych wyprowadzilam sie w 86 roku i park wyglada jeszcze gorzej

    • 5 1

1

alert Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.

Wydarzenia

Majówkowe zwiedzanie Stoczni vol.7

20 zł
spacer

Sprawdź się

Sprawdź się

Ile lat trwała budowa Kościoła Mariackiego w Gdańsku?

 

Najczęściej czytane