Temat zmian nazw ulic wraca po tym, jak w kwietniu Sejm nakazał usunięcie z nich osób i wydarzeń kojarzonych z komunizmem. Warto przy okazji przypomnieć, że w pierwszych latach powojennych gdańskie ulice także zmieniły wielu patronów.
Jednym z wyzwań, przed jakim stanęła nowa administracja Gdańska wiosną 1945 r., było nadanie miastu wyraźnie polskiego charakteru. Z jednej strony działo się to samorzutnie poprzez wymianę ludności, zniesienie języka niemieckiego jako języka urzędowego, utworzenie nowych struktur władz itd.
Z drugiej strony, wśród nowych mieszkańców, którzy pochodzili w dużym stopniu z centralnej i wschodniej Polski (w tym z utraconych Kresów) należało - krok po kroku - zbudować nową tożsamość miasta. Temu swoistemu "oswojeniu" Gdańska służyło także ukształtowanie nowego systemu miejskiego nazewnictwa. Najważniejszym jego elementem (choćby z powodu liczby) były nazwy ulic, alei, skwerów i placów. A tych pod koniec istnienia niemieckiego Gdańska było niemało - wedle szacunków ponad 1100.
Pierwsze polskie ulice
Akcja spolszczania nazw niemieckich w Gdańsku rozpoczęła się 1 maja 1945 r. Podczas zorganizowanej wówczas manifestacji, na którą złożył się wiec, pochód i uroczysta akademia z okazji Święta Pracy, ogłoszono m. in. oficjalnie przemianowanie trzech ważnych ciągów komunikacyjnych. Dotychczasowa Adolf-Hitler-Strasse stała się al. Grunwaldzką, Hindenburgallee - al. Marszałka Rokossowskiego (dziś to al. Zwycięstwa), zaś Heumarkt - pl. 1 Maja (dziś to Targ Sienny).
Nazwy te nie były przypadkowe. Pierwsza honorowała jedną z największych wiktorii w historii polskiego oręża, co więcej - nad Zakonem Niemieckim, co w realiach toczonej wszak jeszcze formalnie wojny z Rzeszą Niemiecką, miało jasny wydźwięk. Druga honorowała dowódcę II Frontu Białoruskiego, którego wojska "wyzwoliły" m. in. Gdańsk. Trzecia wreszcie nawiązywała do święta, które w kalendarzu socjalistów, ale i komunistów, był jedną z najważniejszych pozycji.
Gdzie miał być plac Wyzwolenia Gdańska?
Wiele wskazuje na to, że władze miasta nie chciały zaakceptować nazw nadanych nie z własnej inicjatywy. W pierwszym, roboczym jeszcze (i niepełnym) wykazie ulic Gdańska z początku sierpnia 1945 r., urzędnicy zaproponowali, by dawną Am Schlossgarten przemianować jednak na ul. Kazimierza Jagiellończyka, zaś Am Markt na pl. Wyzwolenia Gdańska.
Ostatecznie, być może z powodu nacisków sowieckich "towarzyszy broni", w październiku 1945 r. zapadła już wiążąca decyzja (tj. uchwała Miejskiej Rady Narodowej), by nadać już formalnie (pozostawić?) te nazwy, które pierwszy raz pojawiły się już w kwietniu.
Co ciekawe, nazwa placu Wyzwolenia Gdańska nie została przeszczepiona w inne miejsce. Ul. Armii Radzieckiej oraz pl. I Armii Polskiej jako jedne z ostatnich zniknęły z przestrzeni miasta w ramach tzw. dekomunizacji z początku lat 90. Po zmianie ustrojowej najwięcej nazw (i to tych najważniejszych ciągów komunikacyjnych) zmieniono w latach 1989-1991. Tymczasem nazwy dwóch ulic w Oliwie zostały zastąpione nowymi dopiero w lutym 1993 r.
Polsko-niemiecki misz masz
Pierwszy, roboczy jeszcze wykaz polskich nazw ulic przygotowano w sierpniu 1945 r. Powstawał on etapami i część z ustalonych (wstępnie) nowych nazw już wcześniej, przed jego ukończeniem, trafiła na tabliczki umieszczane przy najważniejszych drogach. Było to niezbędne do poruszania się po zrujnowanym mieście. Do końca lipca w Gdańsku pojawiło się takich tabliczek niewiele ponad 200. Była to kropla w morzu potrzeb.
Skala problemów (kadrowe, sprzętowe, brak odpowiednich planów i wystarczająco rzetelnych, poniemieckich spisów), jakie piętrzyły się przed urzędnikami, była ogromna. W prasie gdańskiej niemal do końca 1945 r. można było natrafić na artykuły czy ogłoszenia, w których używano naprzemiennie nazw polskich i niemieckich. Miasto i jego mieszkańcy powoli, stopniowo "oswajali się" z nową rzeczywistością.
Nazwy przetłumaczono, ale ulice zniknęły
Uprzedzając nieco kolejność wydarzeń - systematyczne zastępowanie wszystkich tabliczek z niemieckimi nazwami polskimi, odbywało się dopiero w latach 1948-1949. Dlaczego? Ponieważ dopiero w drugiej połowie 1947 r., względnie w roku 1948 r. (źródła nie dają precyzyjnej odpowiedzi) przyjęto formalnie opracowany już spis nowych nazw ulic miasta.
Jesienią 1945 r., a w największym stopniu w 1946 r., powstał zręb systemu nazewniczego powojennego Gdańska. W kolejnych miesiącach starano się systematycznie porządkować nazewnictwo miejskie, uchwalono obowiązujący podział na dzielnice miasta, choć ich nazwy zostały uporządkowane dopiero w 1949 r. Wprowadzano korekty, ujednolicano zapis, łączono niekiedy kilka nazw ciągów komunikacyjnych w jedną nową.
Część ulic, których nazwy zostały jeszcze w latach 1945-1946 przetłumaczone, w ciągu kilku kolejnych lat zniknęło z krajobrazu miasta. Po prostu nie odbudowano przy nich domów ani żadnych innych obiektów. Taki los podzieliła większość ulic m.in. na Wyspie Spichrzów czy Wiadrowni (rejon, gdzie obecnie powstaje Muzeum II Wojny Światowej). Zaczęły się jednak pojawiać także nowe ulice - na terenie nowych osiedli powojennego Gdańska. Sporadycznie nadawano też nazwy miejscom, które do 1945 r. były bezimienne - tutaj świetnym przykładem jest pl. gen. Władysława Sikorskiego z 1946 r. (od 1953 r. do 1991 r. pl. Maksyma Gorkiego). Był to plac przed dworcem głównym PKP w Gdańsku (adres pl. Maksyma Gorkiego miał np. Hotel "Monopol", czyli obecny Hotel Scandic).
Także w Gdańsku była ul. Monte Cassino
Mimo że już od pierwszych tygodni polskiej władzy w Gdańsku nie brakowało ulic, które honorowały postacie i wydarzenia związane z ideologią komunistyczną czy "polsko-radzieckim braterstwem broni", to obok nich przez pewien czas funkcjonowały także i te nazwy, które honorowały postacie polityków z okresu II RP lub z polskiego ruchu robotniczego (ale nie komunistycznego!), nawiązywały do działań np. Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, lub przypominały o niedawnych sojusznikach z USA czy Wielkiej Brytanii.
Istniała więc ul. Gabriela Narutowicza (dziś ponownie się tak nazywa, ale w latach 1953-1993 była to ul. Włodzimierza Majakowskiego), ul. Ignacego Paderewskiego (dziś: ul. Stefana Kisielewskiego), ul. Macieja Rataja (dziś: płk. Wilka-Krzyżanowskiego), ul. Wincentego Witosa (dziś: ul. mjr. Hubala), ul. Mieczysława Niedziałkowskiego (dziś: al. Legionów), ul. Norberta Barlickiego (dziś: ul. Romana Dmowskiego), park im. Marcina Kasprzaka (dziś: park im. Steffensów), ul. Monte Cassino (dziś: ul. Mariana Buczka), ul. Obrońców Londynu (dziś: ul. bp. Andrzeja Wronki), ul. Tobrucka (dziś: ul. Stanisława Worcella), al. Prezydenta Roosevelta (dziś: al. gen. J. Hallera) i al. Sprzymierzonych (dziś: ul. Wita Stwosza).
Neutralne nazwy nie mają racji bytu
Ten swoisty pluralizm nie mógł jednak trwać wiecznie. Wraz z umocnieniem się pozycji komunistów zaczęto dotychczasowe nazwy zastępować nowymi. Pierwszymi "ofiarami" tych zmian padły zresztą często nazwy zupełnie neutralne. I tak np. w 1948 r. dotychczasowa ul. Nowy Świat stała się ul. gen. Karola Świerczewskiego (dziś Nowe Ogrody), ul. Piękna - ul. Józefa Wassowskiego, ul. Rudnicka - ul. Batalionów Chłopskich (dziś ul. Elbląska), a rok później ul. Oruńska - ul. Jedności Robotniczej (dziś Trakt Św. Wojciecha).
Fala komunistycznych nazw z lat 1951-1952
Do prawdziwego szturmu na patronów komuniści przystąpili jednak na początku lat 50. Najpierw przeprowadzono kilka zmian o wyraźnie ideologicznym wydźwięku, które dotykały zazwyczaj naraz kilku ulic położonych w obrębie jednej dzielnicy. Pod koniec 1951 r. zmieniono na Chełmie ul. Monte Cassino na ul. Mariana Buczka, ul. Obrońców Londynu na ul. Pawła Findera, zaś ul. Tobrucką na ul. Stanisława Worcella.
O wiele ważniejszym było nie tyle pojawienie się nowych patronów, ile zniknięcie dotychczasowych nazw ulic. W lutym 1952 r. w Nowym Porcie przemianowano dotychczasową ul. Floriańską na ul. Jana Łodo, ul. Parafialną na ul. Kazimierza Łowczyńskiego, zaś ul. Sportową na ul. Karola Gronkiewicza. Dotychczasowe nazwy ulic, raczej o neutralnym wydźwięku, zyskały za patronów postacie wykreowane na "męczenników" komunistycznej władzy - trzech funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa, którzy zginęli w trakcie słynnego strajku dokerów w 1946 r.
Więcej o Łowczyńskim, Gronkiewiczu i Łodo w artykule Ludowa trójca z Nowego Portu. Między prawdą i legendą
Kolejną "triadę nazewniczą" nadano w maju 1952 r. we Wrzeszczu: ul. Jaśkowa Dolina została przemianowana na ul. Henryka Rutkowskiego, ul. Sobótki na ul. Władysława Kniewskiego, zaś ul. Morska na ul. Władysława Hibnera (dziś ul. Do Studzienki). I tu posłużono się wyraźnym "kluczem nazewniczym". Wszyscy trzej nowi patroni byli przedwojennymi, polskimi działaczami komunistycznymi, wykreowanymi na "męczenników".
Ponadto w Brzeźnie ul. Walki Młodych przemianowano na ul. Janka Krasickiego. Ostatnim elementem tej swoistej "ofensywy nazewniczej", zapoczątkowanej pod koniec grudnia 1951 r., wydaje się pojedyncza już zmiana z lata 1952 r. 8 lipca uchwalono wydzielenie z dotychczasowej ul. Jana Uphagena jej dłuższego fragmentu i nadania mu nazwy ul. Hanki Sawickiej (dziś to ponownie ul. Jana Uphagena). Jako ciekawostkę można wskazać, że już w 1957 r. przywrócono (na szczęście!) dawne nazwy dwóm z wyżej wymienionych ulic: Jaśkowej Dolinie i Sobótki.
16 października 1953 r.
Kluczową datą dla opisywanego tematu był jednak 16 października 1953 r. Tego dnia uchwałą Miejskiej Rady Narodowej przemianowano za jednym zamachem aż dwadzieścia ciągów komunikacyjnych, utworzono sześć nowych ulic (poprzez połączenie istniejących już wcześniej), a kolejnej szóstce (dotąd bezimiennych) nadano nowe nazwy. To wtedy ostatecznie zniknęli niektórzy z patronów, których władze komunistyczne uważały za niepożądanych. Hurtowa zmiana nazw ulic z października 1953 r. była bezprecedensowa w historii Gdańska. Ani nigdy wcześniej, ani też później, nie dokonano jednorazowo tak dużej ingerencji w system nazewniczy miasta. Tzw. dekomunizacja nazw ulic, która dokonała się po 1989 r., była przeprowadzona łagodniej, a przede wszystkim rozłożona w czasie.
O autorze
Jan Daniluk
- doktor historii, dyrektor Muzeum Uniwersytetu Gdańskiego, badacz historii Gdańska w XIX i XX w., ziem polskich wcielonych do Rzeszy oraz Prus Wschodnich w latach 1933-1945
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}