19 lipca 1655 roku wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczypospolitej, rozpoczynając "Potop", najbardziej wyniszczającą wojnę w historii Polski. Nie było to jednak pierwsze starcie obu królestw, które walczyły ze sobą przez cały XVII wiek. Obok starć typowo lądowych dochodziło również do potyczek na morzu, wystarczy tu wspomnieć choćby bitwę pod Oliwą. Kto wie jak potoczyłyby się losy tych drugich, gdyby Szwedom udało się wprowadzić do służby pewien niezwykły, ale i niezwykle pechowy okręt.
We wspomnianym okresie Szwecja miała ambitne plany opanowania lub podporządkowania sobie całego regionu morza Bałtyckiego. Kłóciło się to z prowadzoną przez Polskę w tym czasie polityką
Dominum Maris Baltici (patrz ramka na końcu tekstu). Nie był to jednak jedyny przyczynek do konfliktu. Szwedzi ciągle pamiętali o pretensjach do ich tronu zgłaszanych przez króla Zygmunta III Wazę (polski monarcha ciągle tytułował się w następujący sposób):
"Zygmunt III, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów".Król Szwecji Gustaw II Adolf postanowił, obok oczywistego zdobycia nowych ziem, ostatecznie rozprawić się z polskim monarchą i zdobyć od niego przyrzeczenie zrzeknięcia się praw do korony szwedzkiej. Uznał, że jedynym sposobem realizacji obu tych zamierzeń jest wojna.
W roku 1625 Szwecja wznowiła działania wojenne odnosząc od samego początku spore sukcesy. Na początku wojska szwedzkie zajęły Dorpat (dziś to estońskie Tartu), a następnie ruszyły w stronę Gdańska, szybko zajmując po drodze Braniewo, Frombork, Elbląg i Malbork. Dodatkowo Szwedzi zajęli Gniew, Starogard, Oliwę oraz tymczasową bazę floty polskiej w Pucku.
Flota nieprzyjaciela również nie próżnowała - rozpoczęto bowiem blokadę morską Gdańska. Od kapitanów statków pobierano opłaty celne w wysokości 30 proc. wartości ładunku, co przełożyło się na drastyczny spadek ilości towarów przypływających do grodu nad Motławą. Odczuły to nie tylko Gdańsk i cała Rzeczypospolita, ale także jej partnerzy handlowi, których nasz kraj żywił. Blokada spowodowała znaczny wzrost cen m. in. żywności. W tej sytuacji rzeczą niezwykle ważną dla innych monarchii stało się zatem jak najszybsze doprowadzenie do zakończenia konfliktu i zawarcia pokoju.
W Sztokholmie powstaje niezwykły okręt
Chcąc zrealizować swoje plany król Szwecji, zwany też Lwem Północy, nakazał rozbudowę swej floty wojennej, niezbędnej do zdobycia panowania na Bałtyku i podboju jego południowych wybrzeży.
Jednym z jej nowych okrętów miał być galeon Vasa. Ten
regalskeppet, czyli okręt królewski, miał być najwspanialszym, najokazalszym i najsilniejszym okrętem na Bałtyku. Był oczkiem w głowie króla, który konstruktorom co rusz przekazywał swoje osobiste uwagi. Jak się okazało, nie zawsze trafne.
Budowa rozpoczęła się w 1626 roku, a nadzorował ją niderlandzki szkutnik i inżynier
Henrik Hybertsson. Monarcha życzył sobie dużego okrętu, który jednocześnie miał mieć wąską i smukłą sylwetkę.
I faktycznie: jego ostateczne parametry, jak na ówczesne czasy, były naprawdę imponujące. Okręt miał 69 m długości (wraz z bukszprytem) i 12 m szerokości. Najwyższy maszt liczył sobie 30 metrów wysokości, a powierzchnia żagli przekraczała 1275 m kw. Wyporność wynosiła 1210 t.
Uzbrojenie Vasy składało z 64 dział różnych wagomiarów umiejscowionych w baterii burtowej (w jej skład wchodziło 48 dział 24-funtowych, osiem dział trzyfuntowych, dwa działa jednofuntowe oraz sześć moździerzy).
Było to potężne uzbrojenie zwłaszcza, gdy porównamy je choćby z polskimi galeonami Święty Jerzy i Król Dawid (każdy posiadał 31 dział) oraz Latający Jeleń (20 dział) biorących udział w bitwie pod Oliwą.
Polska flota w Bitwie pod Oliwą
Dodatkowo Vasa charakteryzowała się pięknymi wykończeniami i zdobieniami. Do tych bardziej osobliwych możemy zaliczyć rzeźby polskich szlachciców, umiejscowione pod latrynami.
Przy budowie zatrudnionych było przeszło 400 osób, tak mężczyzn, jak i kobiet. Na rok przed zakończeniem prac niespodziewanie zmarł Henrik Hybertsson, co zapewne ostatecznie przypieczętowało los okrętu.
Kaprys króla posyła statek na dno
Gdy wszystko było już gotowe, przystąpiono do prób stateczności. Wykazały one jednoznacznie, iż 120 ton balastu kamiennego to stanowczo zbyt mało i jednostka jest po prostu niestabilna. W obawie jednak przed gniewem monarchy, admirał
Clas Fleming zgodził się na przeprowadzenie rejsu próbnego.
10 sierpnia 1628 roku Vasa, dowodzony przez
Söfringa Hanssona, odbił od brzegu niedaleko zamku Tre Kronor (Trzy Korony) i wyruszył w swój pierwszy rejs. Towarzyszyły mu spojrzenia tysięcy dumnych Szwedów. Okręt zdołał jeszcze oddać salwę honorową i wypłynąć z portu, gdy doszło do tragedii.
Gdy tylko Vasa wyszedł zza osłony skał i wiatr napełnił żagle, okręt silnie się przechylił na lewą burtę. Przez otwarte furty działowe zaczęła wdzierać się woda. Okręt szybko położył się na burtę i zatonął.
W swym pierwszym i ostatnim rejsie, Vasa przepłynął niecała milę morską.
Ze 150 osób znajdujących się na pokładzie, według rożnych przekazów, zginęło od 30 do 50.
Speckomisja szuka winnych
Po katastrofie powstała specjalna komisja mająca określić jej przyczyny, ale ostatecznie nikogo nie oskarżono. To znaczy nikogo w Szwecji, bo jedna z głoszonych wówczas teorii mówiła o tym, że to polscy agenci przeniknęli do stoczni i celowo zmienili dane konstrukcyjne doprowadzając tym samym do tragedii.
Tak naprawdę winnymi zatonięcia Vasy byli zarządzający budową okrętu, w tym sam król Gustaw II Adolf. Podsumujmy: jednostka posiadała niewielkie zanurzenie i niezbyt duży balast, a duże i ciężkie działa umiejscowiono na górnych pokładach. Nawet bez postawionych żagli, przy lekkim wietrze, okręt kołysał się na boki. Próby stateczności były dość prymitywne, a sami konstruktorzy uczyli się na błędach lub polegali na planach wcześniej zbudowanych okrętów zmieniając ich stateczność "na oko".
Mówiąc nieco patetycznie Vasa był już na dnie, zanim odbił od nabrzeża.
W latach 1664-1665 udało się wydobyć większość dział, usuwając przy tym niektóre pokłady. Po tych wydarzeniach o okręcie zapomniano.
Vasa był (przez chwilę) najpotężniejszym okrętem na Bałtyku i gdyby pojawił się pod polskim wybrzeżem, losy wojny mogły być zupełnie inne. Nie miał bowiem wtedy godnego siebie przeciwnika.
Historia morskich starć Polaków ze Szwedami
Wydobycie Vasy...
Na tym moglibyśmy zakończyć naszą historię, gdyby nie postać
Andersa Franzéna, który po II wojnie światowej, postanowił odnaleźć wrak legendarnego okrętu. Spędził na jego poszukiwaniu dwa lata, ale 25 sierpnia 1956 roku dopiął swego. Zapadła niezwykłą decyzja o podniesieniu Vasy na powierzchnię.
Prace przygotowawcze trwały pięć lat i ostatecznie 24 kwietnia 1961 roku okręt wydobyto.
...i wieloletnia konserwacja
Tu był jednak dopiero początek prac. Wrak spędził na dnie Bałtyku 333 lata, więc konserwatorzy i szkutniczy mieli z nim mnóstwo roboty. Na szczęście, mimo znacznego upływu czasu, wrak zachował się w dobrej formie. Od 1962 roku zaczęto spryskiwać go specjalnym środkiem konserwującym. Ta operacja trwała - bagatela - 17 lat. Po tych zabiegach rozpoczęto odbudowę nadbudówek i umiejscawianie odnalezionych ornamentów i rzeźb.
Rekonstrukcja trwa nadal, ale co najważniejsze, jak podkreślają sami archeolodzy i konserwatorzy, obecnie Vasa jest oryginalny w 95 proc. Każdy z nas może go dziś zobaczyć w Muzeum Vasa w Sztokholmie.
Znośny rozejm po wojnie, ale po nim Potop
Wracając do wojny, której Vasa mógł zmienić koleje, ta zakończyła się rozejmem altmarskim z 26 września 1629 roku. Na jego mocy Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny i Ewikszty oraz porty w Prusach Książęcych (ale bez Królewca), zaś Sztum, Iławę i Malbork oddano w zarząd elektorowi brandenburskiemu.
Rozejm miał trwać sześć lat, a po ich upływie, w roku 1635 doszło do jego przedłużenia na 26 lat, ale postanowienia już były inne. Król Polski Władysław IV Waza zrzekał się roszczeń do korony szwedzkiej (ale z samego tytułu już nie), a Szwedzi ostatecznie zrezygnowali z ceł pobieranych pod Gdańskiem i wycofali się z Prus (Pilawę mieli przekazać księciu pruskiemu) zostawiając sobie jednak cześć Inflant.
Rozejm nie przetrwał 26 lat. Bo nadszedł wspomniany na początku 19 lipca 1655 r. i Szwedzi znowu weszli w granice Polski...
Dominium Maris Baltici - po raz pierwszy na ten termin możemy natrafić XV wieku. Odnosił się on do potrzeby ochrony polskiego wybrzeża oraz portów, z czasem jednak zmodyfikowano te założenia i zaczęto dążyć do przejęcia władzy zwierzchniej nad częścią Bałtyku. Pierwsze próby realizacji tego założenia podjął Zygmunt August (stworzył Komisję Morską oraz zdecydował się na rozbudowę polskiej floty wojennej), którą kontynuowali Zygmunt III Waza i Władysław IV. Polityka morska tych ostatnich nie przyniosła jednak sukcesów, gdyż polska szlachta mało interesowała się tymi zagadnieniami. Ostatecznie, co niestety można było przewidzieć, Polska nie odegrała większej roli na bałtyckiej arenie.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy