Nieznana fotomapa Westerplatte

Zasoby oddziału wojskowego niemieckiego Archiwum Federalnego we Fryburgu Bryzgowijskim skrywają jeszcze niejedną ciekawostkę dotyczącą dziejów Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte. Jedną z takich ciekawostek jest teczka zachowana w zespole akt wywiadu niemieckiej marynarki wojennej, który naturalnie interesował się wszelkimi polskimi instalacjami wojskowymi na Wybrzeżu. Zawarte w teczce dokumenty dowodzą, jak wiele zainteresowania okazywano Westerplatte, polskiej enklawie u wejścia do gdańskiego portu.

Wobec przejęcia władzy w Niemczech przez nazistów Polska, wdrażając politykę równowagi pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim, nie zaniedbywała przygotowań obronnych. Ponieważ Senat Wolnego Miasta Gdańska już od roku 1933 został zdominowany przez NSDAP, a wszelkie umiarkowane stronnictwa w mieście zaczęły być brutalnie zwalczane, pojawiło się ryzyko niespodziewanego napadu niemieckiego na Wojskową Składnicę Tranzytową. Jej szczupła załoga mogłaby łatwo ulec, zwłaszcza w przypadku zaskakującego uderzenia. Z tej przyczyny podjęto decyzję o wzniesieniu na terenie Składnicy lekkich umocnień, co miało wydatnie zwiększyć możliwości odparcia ataku do czasu dostarczenia wsparcia, którego miała udzielić nasza Marynarka Wojenna.

Prace na terenie Składnicy rozpoczęto w roku 1934. Sporządzono przede wszystkim plan umocnienia półwyspu. Autorem tego planu był kpt. inż. Mieczysław Kruszewski, oficer wojsk inżynieryjnych i zdolny fortyfikator. Zaplanowano wybudowanie pierścienia wartowni wokół umocnionych Koszar, stanowiących rdzeń obrony. Wartowni wzniesiono pięć - cztery nowe budynki, oznaczone 1, 2, 4 i 5, były niewielkimi, dwukondygnacyjnymi obiektami posiadającymi stanowiska dla broni strzeleckiej i maszynowej w części górnej, w dolnej zaś jedno lub dwa stanowiska dla ciężkich karabinów maszynowych na tzw. podstawach fortecznych, co umożliwiało bardzo precyzyjne prowadzenie ognia. Ostatnia, wartownia nr 3, powstała poprzez umocnienie betonem podpiwniczenia jednej ze znajdujących się na Westerplatte willi.


System obmyślony w każdym szczególe

Największym z budynków były wspomniane wyżej Nowe Koszary, nazwane tak dla odróżnienia od Starych - jednego z budynków dawnego kurortu wykorzystywanego w roli koszar, który nie zapewniał żołnierzom odpowiednich warunków bytowych, zwłaszcza z powodu braku ocieplenia. Nowe Koszary były jednym z najnowocześniejszych tego rodzaju budynków użytkowanych przez ówczesne Wojsko Polskie. Poza wszelkimi udogodnieniami dla załogi, szkieletowa konstrukcja budynku z żelbetowymi stropami zabezpieczała przed artylerią stromotorową i bombami lotniczymi. W kabinie bojowej Koszar znalazły się także stanowiska ciężkich karabinów maszynowych na podstawach fortecznych, których ogień pokrywał międzypola wartowni od strony lądu.

Cały ten system był skrupulatnie przemyślany. Musimy pamiętać, że dzisiaj na dostępnym publicznie terenie Westerplatte znajduje się bardzo niewiele zabudowań. Tymczasem w latach 30. wciąż stały tam pojedyncze wille, duży budynek Kasyna Podoficerskiego (dawnego domu zdrojowego), wspomniane wcześniej Stare Koszary, oraz cały szereg magazynów i zabudowań gospodarczych.

Rozmieszczone wśród nich wartownie nie wyróżniały się znacząco spośród nich. W czasie walk 1939 r. Niemcy nie potrafili skutecznie rozpoznać stanowisk polskich na Westerplatte. Przygotowując atak na Wojskową Składnicę Tranzytową, opierano się wyłącznie na przestarzałym planie półwyspu pochodzącym z okresu przed utworzeniem składnicy. Ponadto, 26 sierpnia na podstawie obserwacji wzrokowej prowadzonej najpewniej z masztów stojącego wówczas naprzeciw Westerplatte pancernika sporządzono szkic, na którym z obiektów obronnych znalazły się tylko Nowe Koszary i Wartownia Nr 2.

Świetne zamaskowanie

Pozostałe obiekty obronne - zwłaszcza umocnienia polowe placówki "Prom", wykonana z pni drzew zapora przeciwczołgowa oraz pozostałe wartownie, na których Niemcy mieli połamać sobie 1 września zęby - pozostały niezauważone, bezpiecznie skryte pod osłoną porastającego Westerplatte gęstego lasu oraz maskowania. W efekcie po rozpoczęciu walk ostrzał i ataki Niemcy prowadzili w większości na ślepo. Ponieśli przy tym bardzo ciężkie straty. Kompania Szturmowa na kilka dni utraciła zdolność do walki, przez co Niemcy mieli problem ze znalezieniem sił zdolnych do ponownego ataku na Westerplatte.

Czy oznacza to, że wielkie prace podjęte przez naszych żołnierzy na Westerplatte w latach 30. udało się utrzymać w ścisłej tajemnicy? Bynajmniej. Zachowane we fryburskim archiwum dokumenty niemieckiego wywiadu dowodzą, że zainteresowanie Niemców Westerplatte było bezustanne i sięgano po wszelkie sposoby celem stwierdzenia, co Polacy poczynają na półwyspie. Jednym z tych sposobów było wykorzystanie obserwacji lotniczej.


Szpiegowanie z powietrza i tajemniczy agent

I tak oto w  1936 r. do zadania sfotografowania półwyspu skierowano samoloty Landesfliegergruppe XVI, jak nazywano zglajszachtowane pod szyldem Narodowosocjalistycznego Korpusu Lotniczego wszelkiego rodzaju stowarzyszenia lotnicze. Jeszcze na wczesnym etapie budowy Nowych Koszar wykonano zdjęcie lotnicze budowanych fundamentów gmachu. Jednakże najbardziej spektakularne wyniki uzyskali Niemcy w ciągu kilku przelotów 20 lutego 1936 r.

Wykonane wówczas zdjęcia połączono następnie w jedną, dużą odbitkę, stanowiącą fotograficzną mapę półwyspu. Zdjęcia wykonano w warunkach optymalnych dla rozpoznania nowych budowli - na ziemi zalegała warstwa śniegu, zaś bezlistne drzewa nie zapewniały żadnej osłony przed okiem obiektywu. Jak widać na fotomapie, wszystkie zabudowania znajdujące się na Westerplatte na tle zaśnieżonej ziemi były znakomicie widoczne. Niemcy, znając rzecz jasna usytuowanie budowli wzniesionych na Westerplatte przed powstaniem Wojskowej Składnicy Tranzytowej, mogli bez żadnego trudu dostrzec wszystkie nowe budowle.

W teczce, poza fotomapą, znajduje się szereg dokumentów dowodzących, że Niemcy nie poprzestali na samych zdjęciach lotniczych. Jak wynika z raportu wywiadowczego, fotomapa po wykonaniu została okazana informatorowi niemieckiego wywiadu celem sporządzenia dokładnego opisu dostrzeżonych budowli. Na zdjęciu zaznaczono kredką nowe wartownie, elektrownię, niektóre spośród magazynów amunicyjnych oraz strzelnicę, która znajdowała się w rejonie obecnego pomnika. Agent zgodnie z prawdą powiedział, że wartownie posiadają stałe stanowiska dla broni maszynowej, wiedział też, że strzelnice cekaemów są przez stronę polską maskowane w obawie przed ich odkryciem. Świadom był też, że pod górną kondygnacją wartowni znajdują się schrony. Te informacje wiele mówiły o charakterze polskich umocnień.


Niemiecki szpieg wśród załogi Westerplatte?

Czy oznacza to, że ktoś z żołnierzy czy pracowników Składnicy zdradził Niemcom tajemnicę wojskową? Byłby to wniosek zbyt daleko idący. W opisie agenturalnym fotomapy napisano między innymi, że stanowiska obronne Koszar znajdują się na ich dachu, gdzie można było - zdaniem agenta - umieścić trzy karabiny maszynowe i trzy moździerze. W rzeczywistości główna broń Koszar znajdowała się w położonej w podpiwniczeniu, zachowanej do dzisiaj w ruinie izbie bojowej, nazywanej też Wartownią nr 6. Jeszcze bardziej nieprecyzyjny był opis samych wartowni, które w myśl informacji przekazanej przez agenta miały mieć wymiary 10 na 10 metrów, wysokość 5-6 metrów, głęboki na 2,5 metra schron, oraz żelbetowe ściany grubości 30 cm, co jest sporym wyolbrzymieniem.

Kolejną przesłanką, która każe odrzucić możliwość zwerbowania kogoś z Westerplatte przez Niemców jest fakt, że agent nie znał właściwej numeracji wartowni, niewłaściwie zaznaczył na planie sektory ognia ze strzelnic broni maszynowej, nie wiedział, że ciężkie karabiny maszynowe znajdują się właśnie w schronach (kabinach bojowych) w dolnych częściach wartowni, oraz nie wiedział o budowaniu w podpiwniczeniu budynku Willi Podoficerskiej wartowni nr 3, która nie była nowym budynkiem, a jedynie głęboką przebudową podpiwniczenia budowli już istniejącej.

Sądzić należy zatem, że niemiecki agent był osobą z zewnątrz, która przypadkiem i tylko krótko mogła spoglądać na trwające prace budowlane. Względnie agent opierał się na informacjach zdobytych od kogoś innego, niedokładnych, wynikających może bardziej z gadulstwa czy nieostrożnej rozmowy w publicznym miejscu, nie zaś ze świadomej działalności agenturalnej na szkodę Polski. Wreszcie - choć to jedynie luźne przypuszczenia - strona polska mogła chcieć uprzedzić niemiecki wywiad, podrzucając mu niedokładne informacje, wyolbrzymiające odporność wzniesionych na Westerplatte umocnień. W końcu faktu wznoszenia na terenie Składnicy nowych zabudowań nie można było całkowicie ukryć. Możliwości jest wiele.


Fatalne przygotowanie Niemców do szturmu

Niepełne, uzyskane w wyniku rozpoznania lotniczego i agenturalnego z 1936 r. informacje pozwoliły Niemcom przynajmniej poznać dokładną lokalizację stałych umocnień polskich na Westerplatte. Skąd zatem tak wiele niekompetencji po stronie niemieckiej podczas walk w 1939 r.? Skąd przywoływane przez polskich obrońców ze zdumieniem pytania Niemców o znajdujące się rzekomo na Westerplatte połączone podziemnymi chodnikami potężne schrony z pancernymi kopułami?

By odpowiedzieć na to pytanie, należy zbadać dokumentację wywiadowczą, która rzeczywiście znajdowała się w dyspozycji sił niemieckich atakujących Westerplatte w 1939 r. Tak jak w każdych siłach zbrojnych, także w niemieckim Wehrmachcie przygotowywano regularnie opracowania zbierające wszelkie informacje o siłach zbrojnych potencjalnego przeciwnika. Nie inaczej było w niemieckiej Kriegsmarine, gdzie broszura ta nosiła tytuł "Handbuch für Admiralstabsoffiziere" (pol. "Podręcznik dla oficerów sztabowych marynarki"). W broszurze tej - poza wieloma informacjami na temat Gdyni, Helu i składu polskiej Marynarki Wojennej - zamieszczono orientacyjny szkic ukazujący wygląd umocnień polskich na Westerplatte.

Szkic ten - w kontekście informacji zdobytych w 1936 r. dzięki obserwacji lotniczej - zadziwia swoją niedokładnością. Choć zaznaczono na nim cztery wartownie, ich umiejscowienie było błędne. Co więcej, jako jeden z obiektów obronnych zaznaczony został budynek położony nieopodal Basenu Amunicyjnego, czyli zachowana do dzisiaj Elektrownia na Westerplatte. Słowem, informacje podawane oficerom marynarki przez własny wywiad, w założeniu służące przecież do planowania rzeczywistych działań bojowych, były bardzo niedokładne i w żadnym razie nie dorównywały wiedzy, jaką zdobyto na temat Westerplatte w roku 1936 na podstawie fotografii lotniczych. Z nieznanych przyczyn oficjalna broszura wiedzy tej nie zawierała.


Niemcy połamali sobie zęby na Westerplatte

Strona niemiecka dała w 1939 r. popis nieprzygotowania w ogóle. Otóż, jak wynika z badań historyków szwedzkich, zainteresowanych obroną polskiego Wybrzeża w 1939 r., na pokładzie pancernika w ogóle nie było egzemplarza wyżej wymienionej broszury. Pancernik "Schleswig-Holstein", Kompania Szturmowa i inne niemieckie jednostki podlegające kmdr. Gustavowi Kleikampowi przystępowały do planowania uderzenia na Westerplatte (nieprzewidzianego wcześniej, ale to inna historia) i do dalszych działań przeciwko polskiemu Wybrzeżu, nie mając nawet oficjalnej broszury wywiadu, podsumowującej ustalenia dotyczące polskiej obrony. W dniach poprzedzających atak prowadzono obserwację wzrokową z wysokich budynków Nowego Portu, z nadbudówek i masztów okrętu, czego rezultatem był zamieszczony w dokumentach kolejny, wspomniany wyżej, bardzo niedokładny szkic.

Dowódca Kompanii Szturmowej, por. Wilhelm Hennigsen, wszelkimi sposobami usiłował dowiedzieć się czegokolwiek o terenie, który jego żołnierze mieli niedługo atakować, prowadzono rozpoznanie wzrokowe i powietrzne. Z uwagi na porastający Westerplatte gęsty las oraz umiejętne polskie maskowanie nie zdołał dostrzec wiele, zaledwie Wartownię nr 2 oraz Koszary, w dodatku nie będąc nawet pewnym, który z tych budynków rzeczywiście pełni funkcje obronne. Nie dostrzegł rdzenia obrony, na którym jego kompania miała połamać sobie zęby. W efekcie Niemcy ponieśli 1 września bardzo ciężkie straty w ludziach, śmiertelnie ranny został też sam Hennigsen. O tym, jak dobrze zaplanowano obronę Westerplatte i jak biegli w maskowaniu byli żołnierze polscy niech świadczy cytat z raportu Kompanii Szturmowej napisanego, gdy Niemcy lizali swe rany po walkach 1 września: "kompania w czasie walk nie dostrzegła ani jednego żołnierza przeciwnika".

Mityczne bunkry

Tak skuteczny opór, nieskuteczność ostrzału z broni maszynowej i ciężkiej artylerii pancernika oraz krwawa łaźnia sprawiona przez polskich obrońców Kompanii Szturmowej sprawiły, że Niemcy łatwo uwierzyli w kolejne niesprawdzone informacje. W dokumentacji wywiadu niemieckiej marynarki wojennej znalazł się datowany 1 września "pilny meldunek" z Berlina, w którym na podstawie "informacji agenta" donoszono o istnieniu na Westerplatte "przynajmniej 20 nowoczesnych, połączonych pod ziemią, bardzo silnych betonowych bunkrów". W takiej sytuacji wojska lądowe, które przejęły od marynarki kierowanie uderzeniem na Westerplatte, przystąpiły do działań oblężniczych.

Z głębi Niemiec ściągnięto pionierów - saperów pola walki - wyposażonych w miotacze ognia i ładunki wybuchowe oraz specjalnie szkolonych do niszczenia fortyfikacji stałych. Prowadzono ogień nękający mający wyczerpać załogę. Usiłowano podpalić las, celem pozbawienia polskich umocnień osłony. Czas nie odgrywał już roli - z dzienników działań bojowych niemieckich związków operacyjnych działających przeciw polskiemu Pomorzu wynika, że po 3 września i włączeniu się do wojny Wielkiej Brytanii i Francji Berlin przestał przykładać wagę do szybkiego zdobycia Westerplatte. Teraz Niemcom chodziło o metodyczne zlikwidowanie polskiego oporu, opartego - zdaniem Niemców - o "bardzo silne betonowe bunkry". O te mityczne "bunkry" dopytywali się 7 września Niemcy, przejmując poddaną Składnicę.

Relikty dawnego systemu umocnień

Zwiedzając Westerplatte dzisiaj możemy dostrzec zachowane elementy polskich umocnień, podążając trasą ścieżki edukacyjnej. Wartownia nr 4 jest widoczna - dzisiaj może aż za bardzo - wśród drzew na terenie wojskowym. Aby dostać się do niej, stojąc przed koszarami należy skręcić w prawo, w kierunku bramy. Podpiwniczenie wartowni nr 3 znajduje się po lewej stronie promenady wiodącej do Pomnika Obrońców Wybrzeża, za koszarami. Wartownia nr 1, z czynną w sezonie letnim ekspozycją Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, znajduje się nieopodal parkingu i pawilonów.

Trzeba pamiętać, że w 1967 r. została ona dzięki staraniom westerplatczyków i społeczników przesunięta o kilkadziesiąt metrów celem uchronienia jej przed zniszczeniem podczas rozbudowy terenów portowych. Z pozostałych, wartownia nr 5 została zniszczona trafieniami niemieckich bomb 2 września, dziś w jej miejscu znajduje się Cmentarzyk Obrońców Westerplatte. Najbardziej eksponowana w 1939 r. wartownia nr 2 została w trakcie walk na wpół zburzona wskutek niemieckiego ognia i nie zachowała się. Opisy i plany systemu obrony oraz wykonane po zakończeniu walk fotografie polskich umocnień znajdują się na odpowiednich tablicach ścieżki edukacyjnej.