Po uzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 r. ochronę granic powierzono wojsku tworząc najpierw Straż Graniczną, potem Strzelców Granicznych i Bataliony Celne. Dopiero w połowie 1919 r. Ministerstwo Skarbu utworzyło Naczelną Dyrekcję Ceł w Warszawie zmienioną na Departament Ceł, której bezpośrednio podlegały urzędy celne tworzone na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego.
Pierwszy był kolejowy urząd celny w Warszawie (ruszył 5 lipca 1919 r. na Dworcu Wiedeńskim), potem na linii celnej Królestwa Polskiego z zaborem pruskim (od Raczek na Suwalszczyźnie do Sosnowca w Zagłębiu Dąbrowskim).
W Wielkopolsce i na Pomorzu w 1920 r. po Traktacie Wersalskim przejmowano z rąk niemieckich urzędy państwowe i samorządowe, w tym również celne. Urzędnicy celni nosili dotychczasowe mundury. To samo było w byłym zaborze austriackim. W uruchomionych urzędach celnych na Śląsku Cieszyńskim i w Galicji urzędnicy chodzili w swoich mundurach.
W latach dwudziestych ubiegłego wieku na granicy można było spotkać funkcjonariuszy w różnych mundurach - żołnierza, strażnika celnego, celnika, kontrolera skarbowego i policjanta - ale każdy w innym.
Pierwsi mundurowi strażnicy pomorskiej granicy z 1920 r.
W lutym 1920 r. na wyznaczonej traktatem wersalskim granicy na Pomorzu jako pierwsi stanęli żołnierze 63 pułku piechoty, zwanego "toruńskim pułkiem strzelców", rekrutujący się z terenów Prus Zachodnich oraz 48 pułku strzelców kresowych, sformowanych we Francji i przybyłych do Polski z gen. Józefem Hallerem.
Do końca kwietnia 1920 r. zamknięto granicę z Niemcami od Zbąszyna do Bałtyku, całą z Wolnym Miastem Gdańskiem oraz z Prusami Wschodnimi. W tym czasie żołnierzy na granicy zluzowali Strzelcy Graniczni wywodzący się z Wojskowej Straży Granicznej. Mundury mieli wzoru kawaleryjskiego z ciemnozielonymi otokami na czapkach.
Na Pomorze przybył 4 pułk strzelców granicznych, który obsadził granicę na odcinku 222 km od Sypniewa do Kamienicy Królewskiej. I dywizjon stacjonował w Kościerzynie, a II dywizjon w Chojnicach. Natomiast III dywizjon, sformowany na bazie 3/VIII baonu wartowniczego, stanął w Wejherowie i ochraniał granicę polsko-niemiecką od Niepoczołowic do Dębek oraz z Wolnym Miastem Gdańskiem.
Policjanci i urzędnicy skarbowi na przejściach granicznych
Ochronę granicy lądowej regulowało rozporządzenie z dnia 4 stycznia 1920 r. Dowództwa Frontu Pomorskiego, które oddawało w ręce strzelców granicznych bezpośrednie patrolowanie linii granicznej i wystawianie wartowników w przejściach granicznych.
Kontrolę ruchu osobowego miała sprawować początkowo żandarmeria wojskowa zastąpiona policją, a bagaże i towary podlegały kontroli celnej, którą wykonywali urzędnicy skarbowi podlegli Dyrekcji Ceł w Poznaniu.
Czynne były przejścia graniczne w Żarnowcu, Kartoszynie/Nadolu, Strzebielinie, Wygodzie, Lipuszu, Stendershof/Chojnicach i Dorotowie. Urzędnicy celni byli ubrani w pruskie mundury.
Na granicy z Wolnym Miastem, jeszcze przed jego proklamowaniem, punkty graniczne otwarto na dworcach kolejowych w Tczewie, Skarszewach, Starej Pile, Kokoszkach i Małym Kacku.
Pierwsze piesze przejście uruchomiono w Kolibkach na szlaku turystycznym z Sopotu do Orłowa, niedaleko ujścia potoku Swelina do morza. Ruch osobowy kontrolowali policjanci we współpracy ze strażnikami z Batalionu Wartowniczego.
Mundury Policji Państwowej zgodnie z rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 2 marca 1920 r. miały kolor granatowy z błękitnymi wypustkami na dystynkcje. Mundur składał się z kurtki jednorzędowej typu french, spodni bryczesów i butów z długimi cholewami oraz płaszcza dwurzędowego zapinanego pod szyją (na kołnierzu był numer osobisty policjanta) noszonego koniecznie ze skórzanym pasem. Na naramiennikach kurtki był rzymski numer okręgu policyjnego (okręg XII - pomorski). Czapka policjanta była typu angielskiego, okrągła w kolorze munduru, a na otoku pod orłem był numer osobisty.
Uzbrojeniem był karabin lub rewolwer i krótki pałasz. Oficerowie nosili szable i pistolety w kaburze przy pasie. Konna policja miała szable kawaleryjskie, ostrogi i akselbanty oraz karabin.
Baony Celne i Straż Celna na granicy z Wolnym Miastem Gdańskiem
W krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej strzelcy graniczni zostali skierowani na front, a ich miejsce zajęły bataliony wartownicze, przemianowane potem na baony celne. Do Chojnic przyjechał 2/I batalion wartowniczy, do Kościerzyny 4/I a do Wejherowa 1/VIII.
W 1921 r. w ich miejsce utworzono odpowiednio 20 baon celny, 3 baon celny i 19 baon celny. Do ochrony granicy z Wolnym Miastem, od Falkenau (Walichnowy) do Kolibek, skierowano 21 baon celny z miejscem lokalizacji w Tczewie.
Odcinek batalionowy podzielony był na pododcinki, które obsadzały kompanie wystawiające posterunki i patrole. Posterunki wystawiano wzdłuż linii granicznej w taki sposób, by mogły się nawzajem widzieć w dzień. W tym zakresie batalion współpracował z posterunkami i patrolami policji. Współpraca polegała na tym, że te pierwsze wystawiały wzdłuż linii granicznej stałe posterunki i patrole, natomiast policja tworzyła je w głębi strefy, poza linią graniczną. W zakresie ochrony granicy batalion podlegał staroście.
Rok wcześniej Rada Ministrów dała zgodę Ministrowi Skarbu na tworzenie Straży Celnej.
Pierwsi strażnicy, po ukończeniu szkoły w Wieleniu zostali skierowani na granicę z Wolnym Miastem latem 1921 r. i zastąpili strażników z baonu celnego. Organizacyjnie podlegali pod Dyrekcję Ceł w Poznaniu.
W utworzonym w Tczewie inspektoracie podzielono 140 km granicy na odcinki podległe komisariatom, którym z kolei podlegały placówki.
Od 1922 r. Straż Celna, jako organ wykonawczy władz skarbowych, chroniła granice II Rzeczypospolitej: z Rumunią, Czechosłowacją, Niemcami, Wolnym Miastem Gdańskim, Prusami Wschodnimi oraz granicę morską.
Strażnicy celni dokonywali odpraw celnych w ramach małego ruchu granicznego w posterunkach celnych i w punktach przejściowych. Nadzorowali też uprzywilejowany tranzyt kolejowy pomiędzy Prusami Wschodnimi a resztą Niemiec na odcinku Chojnice - Tczew.
Do zastąpienia tej formacji Strażą Graniczną w 1928 r. wspomagali też pracę celników w dużych urzędach, np. w porcie gdyńskim.
Strażnicy celni nosili mundur składający się z marynarki jednorzędowe typu french z kołnierzem zapinanym u szyi i ze spodni typu bryczesy do butów z wysoką cholewką ("oficerki") względnie trzewików z owijaczami koloru munduru lub ze sztylpami.
Oprócz bryczesów mieli również długie spodnie z wypustką do munduru wyjściowego. Na naramiennikach były żółte metalowe rzymskie cyfry od I do V określające przynależność do dyrekcji ceł, których było pięć (poznańska, mysłowicka, wileńska, lwowska i warszawska). Na patkach na kołnierzu był kolejny numer identyfikacyjny strażnika. Funkcjonariusze straży celnej wyposażeni byli w karabin z bagnetem a oficerowie w rewolwer i szablę. Strażnicy pełniący służbę konno mieli szable kawaleryjskie, ostrogi i akselbanty. Płaszcz dwurzędowy długi z sukna dwurzędowy zapinany pod szyją z dwiema kieszeniami. Naramienniki i patki jak przy mundurze.
Celnicy w pierwszych polskich mundurach
W 1921 r. na Pomorzu pojawili się polscy celnicy w pierwszym po prawie 150 latach zaborów mundurze.
Wygląd tego munduru ustalono rozporządzeniem Ministra Skarbu z dnia 17 lipca 1920 r. Wzorem stał się krój munduru służby cywilnej w dawnym zaborze austriackim. Marynarka zapinana na jeden rząd wypukłych guzików koloru złotego z orzełkami, z tyłu cztery guziki i długich spodni z amarantową wypustką z boku. Kołnierz marynarki był stojąco - wykładany o wypustkach amarantowych, na którym naszyto z obu stron patki z oznaczeniem dystynkcji służbowych.
Dystynkcje na patkach:
- urzędnik XII kat. (poborca celny) - jeden pasek o szer. 0,5 cm i znak celnictwa,
- urzędnik XI kat. (poborca celny) - jeden pasek, jedna rozeta i znak celnictwa,
- urzędnik X kat. (poborca celny, adiunkt celny) - jeden pasek, dwie rozety i znak celnictwa,
- urzędnik IX kat. (rewident celny, kontroler celny) - jeden pasek, trzy rozety i znak celnictwa,
- urzędnik VIII kat. (kontroler celny, inspektor celny) - dwa paski (0,5 cm i 1 cm), jedna rozeta i znak celnictwa,
- urzędnik VII kat. (inspektor celny, rewizor celny) - dwa paski, dwie rozety i znak celnictwa,
- urzędnik VI kat. (rewizor celny, radca skarbowy, vice-prezes dyrekcji ceł) - dwa paski, trzy rozety i znak celnictwa,
- urzędnik V kat. (prezes i vice-prezes dyrekcji ceł, Vice-Dyrektor Departamentu Ceł) - jeden pasek o szer. 2,5 cm z wyhaftowanymi palmami, jedną rozetą i znakiem celnictwa,
- urzędnik IV kat. (prezes dyrekcji ceł, Dyrektor Departamentu Ceł) - jeden pasek 2,5 cm, dwie rozety i znak celnictwa).
Czapka była typu wojskowego - rogatywka w kolorze munduru z amarantowymi wypustkami i złotym paskiem (podpinką) oraz zielonym otokiem ze złotym znakiem celnictwa po środku. Urzędnicy kat. VIII i VII nad otokiem mieli jedną taśmę złotą o szerokości 0,5 cm, urzędnicy VI kat. dwie taśmy (niższa 1 cm, wyższa 0,5 cm). Na czapkach urzędników kat. IV i V nad otokiem była taśma o szer. 2 cm z wyhaftowanymi złotymi palmami.
Urzędnicy celni wyposażeni byli w broń - bagnet i rewolwer w skórzanym futerale noszonych na pasie rzemiennym koloru brązowego. Temblak do bagnetu złoty z chwostem pełnym.
Dyrektor Departamentu Ceł i jego zastępca, a także prezesi i vice-prezesi dyrekcji ceł oraz urzędnicy służby inspekcyjnej nie chodzili w mundurach na co dzień. Korzystali z nich w czasie podróży inspekcyjnych i podczas wystąpień oficjalnych.
W tych mundurach pełnili służbę urzędnicy celni w pomorskich urzędach celnych:
- morskich w Pucku, Helu a od 1924 w Gdyni,
- kolejowych w Wejherowie/Strzebielinie, Chojnicach, Tczewie i Opaleniu,
- rzecznego w Korzeniewie,
- drogowych w Żarnowcu, Zamostnym, Strzebielinie, Skrzeszewie, Gowidlinie, Jamnie, Wygodzie, Dywanie, Brzeźnie, Konarzynach, Władysławku/Topolach, Zamartym, Witkowie, Henrykowie, Dorotowie i Janowie na Powiślu.
Kierownicy urzędów celnych, w zależności od klasy byli w stopniu służbowym kontrolera celnego lub inspektora celnego. Obsada kadrowa urzędów liczyła od dwóch do 10 etatów.
Kontrola skarbowa na granicy polsko-gdańskiej
Po włączeniu Wolnego Miasta Gdańska do polskiego obszaru celnego, do maja 1922 r. zwinięto urzędy celne w Kolibkach, Gdyni, Wielkim Kacku, Wysokiej, Matarni, Kokoszkach, Starej Pile, Kameli, Szumlesiu, Skarszewach i Miłobądzu. Z granicy zeszli też strażnicy celni.
W ich miejsce na przejściach granicznych kontrolę paszportową sprawowała Policja Państwowa oraz urzędnicy kontroli skarbowej, których zadaniem był nadzór nad przewozem artykułów akcyzowych (zapałki i zapalniczki, drożdże, cukier, kwas octowy, wino i piwo) oraz monopolu państwowego (wyroby spirytusowe, tytoniowe, karty do gry, loteria państwowa). Do 1924 r. nie byli umundurowani - mieli na rękawie opaskę z napisem "kontrola skarbowa".
Płaszcz, marynarka i dystynkcje urzędników kontroli skarbowej
W 1929 r. na pomorskich odcinkach granicy państwowej, tak jak w całej II RP, urzędnicy celni zmienili krój munduru, a rogatywkę zastąpiono okrągłą czapką. Do pomocy dostali niższych urzędników - dozorców celnych, też umundurowanych.
Kontrola skarbowa zaczęła nosić mundury celników, z tą różnicą, że otoki na czapce miały inny kolor - czarny, a celnicy zielony. Patki na kołnierzu kurtki i płaszcza miały też czarny kolor.
Ochronę granicy z rąk zlikwidowanej Straży Celnej przejęła Straż Graniczna. Mundur strażnika granicznego był koloru khaki, a czapka okrągła typu angielskiego miała ciemnozielony otok. Nosili spodnie bryczesy i buty oficerki, a do munduru wyjściowego spodnie długie i trzewiki.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}