Jak powstawała administracja celna Wolnego Miasta Gdańska

Choć miasto Gdańsk nie znalazło się w granicach Polski po zakończeniu I wojny światowej, nasz kraj uzyskał tutaj różnego rodzaju przywileje. Jednym z nich było włączenie nowo powstałego Wolnego Miasta Gdańska do polskiego obszaru celnego. W jaki sposób wyglądał proces formowania się administracji celnej na jego obszarze?

Sto lat temu koalicja 27 państw odniosła zwycięstwo nad państwami centralnymi, które zakończyło I wojnę światową. Stojąca na czele tej koalicji Wielka Piątka - Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, Włochy i Japonia - dyktowała warunki pokojowe przegranym Niemcom, Austriakom i Węgrom oraz popierających ich Turkom i Bułgarom.

Był to czas wprowadzania nowego ładu politycznego w Europie. Upadły cztery wielkie imperia: Hohenzollernów, Habsburgów, Romanowych i Osmanów, a w zamian za to pojawiły się na mapie nowe państwa, w tym po 123 latach zaborów Polska.

Trwająca rok konferencja pokojowa w Paryżu, tj. od 18 stycznia 1919 r. do 21 stycznia 1920 r., wypracowała cztery traktaty pokojowe z przegranymi państwami centralnymi.

Okoliczności powołania do życia WMG

Nas interesuje podpisany 28 czerwca 1919 r. traktat wersalski. W tej publikacji chciałbym przybliżyć losy Gdańska i okolic w aspekcie niecodziennej sytuacji, w jakiej znalazł się ten skrawek ziemi u ujścia Wisły do Bałtyku. Na północ od Sopotu, na długości 147 km, ciągnął się brzeg morski przyznany Polsce, natomiast na wschód od Nogatu i jego ujścia do Zalewu Wiślanego były Prusy Wschodnie, które pozostały w Niemczech.

Na mocy art. 100 traktatu wersalskiego Niemcy zmuszone zostały oddać Gdańsk mocarstwom sprzymierzonym. Terytorium o powierzchni 1893 km kw. zamieszkałe przez 350 tys. osób miało się stać wolnym miastem, pod protektorat Ligi Narodów, z jednoczesnym włączeniem go do polskiego obszaru celnego. Ponadto Polsce miano zapewnić współzarządzanie portem gdańskim i swobodę żeglugi na Wiśle, tak aby Gdańsk mógł stać się jej oknem na świat.

W celu ułożenia wzajemnych relacji Rząd RP 9 listopada 1920 r. podpisał w Paryżu konwencję z przedstawicielami Gdańska. Od tego Liga Narodów uzależniała proklamowanie Wolnego Miasta Gdańska (skrót. WMG). Uzupełnieniem konwencji była zawarta w Warszawie 24 października 1921 r. umowa, w której obie strony uzgodniły szczegółowe relacje Rządu polskiego z Senatem Wolnego Miasta w sprawach: obywatelstwa, sądownictwa, finansów, poczty, kolei, zarządu portem i żeglugi na Wiśle, wzajemnego obrotu towarowego oraz w celnych.

Włączenie do polskiego obszaru celnego

Traktat wersalski w art. 104 ust. 1 postanowił, że "włączy Wolne Miasto Gdańsk do obszaru objętego polską granicą celną i zapewni ustanowienie w porcie wolnej strefy". Również art. 13 konwencji paryskiej brzmiał, że "Wolne Miasto Gdańsk jest objęte polską granicą celną: Polska i Wolne Miasto stanowią jeden obszar celny poddany prawodawstwu i taryfie celnej polskiej".

Z obu aktów prawnych wynikało, że terytorium Wolnego Miasta pod względem celnym miało być częścią terytorium Polski. Suwerenność Polski nad terytorium Wolnego Miasta w relacjach celnych nie podlegała dyskusji. Liga Narodów, aprobując tekst konwencji, uznała wyłączność i zwierzchność polskiego prawa celnego przez władze celne Gdańska.

Sprawy celne (niem. Zollangelegenheiten) zostały szczegółowo ustalone w części szóstej umowy warszawskiej (art. 197 - 210). Polskie przepisy celne wraz z taryfą celną miały wejść w życie z dniem 1 stycznia 1922 r. Od tej daty zniesiona miała być granica celna między Wolnym Miastem a Polską. Jednakże pozostać miała kontrola skarbowa, gdyż opłaty na towary objęte monopolem państwowym w Polsce na terytorium Wolnego Miasta nie obowiązywały.

Inne były też systemy podatków pośrednich. Pozostawała również granica polityczna. Art. 199 ust. 1 stanowił, że "organizacja gdańskiej służby celnej jest rzeczą Rządu Wolnego Miasta Gdańska. Najwyższa władza celna w Gdańsku otrzymuje w stosunku do polskiego centralnego zarządu ceł zakres działania drugiej instancji polskich władz celnych". Proces organizowania administracji celnej powierzono Senatowi WMG. Urzędnicy celni podlegać mieli miejscowym regulacjom dotyczącym hierarchii urzędniczej, umundurowania, stopni służbowych i wynagrodzenia.

Zobacz także: Celnicy gdańscy, żołnierze polscy i herr Sonke

"Jedynym sędzią musi być Polska"

Korespondencja z Ministerstwem Skarbu w Warszawie i innymi urzędami celnymi w Polsce miała być sporządzana w języku niemieckim wraz z tłumaczeniem na polski. Zgodnie z art. 4 Konstytucji WMG językiem urzędowym w Wolnym Mieście Gdańsku był niemiecki. Zarówno konwencja paryska, jak i umowa warszawska przewidywała generalną kontrolę nad gdańską administracją celną przez Ministerstwo Skarbu w Warszawie za pośrednictwem polskich inspektorów celnych.

Uwzględniając niezależność organizacyjną i kadrową administracji celnej Wolnego Miasta Gdańska, polscy inspektorzy przydzieleni do urzędów celnych mieli być obserwatorami ich pracy z głosem doradczym, a w razie stwierdzenia nieprawidłowości, po powiadomieniu kierującego urzędem celnym i braku reakcji z jego strony, mieli składać odpowiednie raporty do Warszawy. Takie rozwiązanie, na które Polska wyraziła zgodę, nie ograniczało jej suwerenności w zakresie obowiązującego reżimu celnego.

Tym bardziej że w obustronnej deklaracji z 1 września 1923 r., zatwierdzonej przez Ligę Narodów, przyjęto że, "polskie przepisy celne i taryfy celne są wyrazem polskiej polityki celnej i gospodarczej, której jedynym sędzią musi być Polska". W tejże wspólnej deklaracji ustalono, że gdański zarząd ceł "jest częścią systemu wykonawczego polityki celnej i gospodarczej Polski". Oznaczało to bezwarunkowe stosowanie polskiego ustawodawstwa celnego i taryfy celnej przez gdańską administrację celną bez arbitrażu wysokiego komisarza Ligi Narodów w Wolnym Mieście Gdańsku.

Proces formowania

Gdańska administracja celna powstała na bazie byłej naddyrekcji ceł prowincji Prusy Zachodnie (niem. Königlisch Preussische Oberzolldirektion zu Danzig) i miała siedzibę w jej budynku przy ul. Szafarnia 11 (niem. Schäferei). Cała kadra kierownicza służyła wcześniej w pruskiej administracji celnej. W okresie przejściowym, tj. w latach 1920-1921, po oddaniu Wolnego Miasta Gdańska pod zarząd Ligi Narodów, administracją celną, nazwaną tymczasową komórką byłej pruskiej naddyrekcji ceł (niem. Überleitungsstelle der früheren preussischen Oberzolldirektion), kierował tajny radca finansowy Schmidt jako przejściowy komisarz (niem. Überleitungskommissar).

W połowie 1920 r. Ministerstwo Skarbu, w oparciu o traktat wersalski, przysłało do Gdańska dr. Stanisława Lewakowskiego z Departamentu Ceł, który jako przedstawiciel RP miał monitorować proces tworzenia administracji celnej w Gdańsku. Razem z nim w gdańskiej delegaturze Ministerstwa Skarbu pracowali Rafał Kurnatowski, Feliks Łuszczewski, Kazimierz Szymański i Roman Gułakowski.

W 1922 roku, po prawnym włączeniu Wolnego Miasta do polskiego obszaru celnego, Oberzolldirektion przejął radca senatu Friedrich Kraefft, dotychczasowy zastępca prezydenta Schmidta. Rok później, w oparciu o nowe ustawy gdańskie, naddyrekcja przyjęła nazwę Landeszollamt für Freien Stadt Danzig.

Na równi z pozostałymi dyrekcjami ceł

Krajowy Urząd Ceł organizacyjnie i kadrowo podlegał Senatowi Wolnego Miasta (niem. Senat der Freien Stadt Danzig), a konkretnie senatorowi do spraw finansów. W tym czasie był nim dr Ernst Volkmann. Natomiast pod względem merytorycznym Krajowy Urząd Ceł realizował polskie przepisy celne, co wynikało z faktu włączenia Wolnego Miasta do polskiego obszaru celnego.

Stąd też Landeszollamt był traktowany przez Ministerstwo Skarbu na równi z pozostałymi pięcioma dyrekcjami ceł (warszawską, lwowską, poznańską, wileńską i śląską). Równolegle do terminologii niemieckiej funkcjonowała nazwa polska - Gdańska Dyrekcja Ceł, jako organ II instancji dla urzędów celnych z terenu Wolnego Miasta.

Przejścia graniczne

Straż Celna Wolnego Miasta ochraniała przede wszystkim granice z Polską i niemieckimi Prusami Wschodnimi oraz morską. Na ponad 150 km granicy z Polską w przejściach granicznych były punkty kontrolne (niem. Grenzwache-grenzaufsichtstelle), a na granicy celnej na morzu i na Nogacie - odcinki graniczne (niem. Grenzabschnitte). Poza ochroną granic straż celna sprawowała kontrolę paszportową, dewizową, akcyzową (na granicy z Polską) oraz w strefie nadgranicznej pilnowała porządku, wspomagając policję i straż leśną.

W latach 1922-1926 przejścia graniczne (niem. Grenzübergang) obsługiwane przez Grenzwache na granicy z Polską były:

• nad potokiem Swelina (niem. Menzelbach) na plaży w kierunku Orłowa
• w Kamiennym Potoku (niem. Steinfliess) na drodze do Kolibek oraz na leśnej ścieżce do Wielkiego Kacka
• w Rynarzewie (niem. Renneberg) na drodze do Wysokiej i dalej do Osowej
• w Złotej Karczmie (niem. Goldkrug) na drodze z Wrzeszcza do Matarni,
• W Karczemkach (niem. Karczemken) na szosie do Kartuz przez Jasień, Kokoszki i Żukowo
• w Otominie (niem. Ottomin) gospodarcze do Sulmina
• w Łapinie (niem. Lappin) lokalne
• w Nowej Wsi Przywidzkiej (niem. Neuendorf) na drodze do Kameli
• w Trzepowie (niem. Strippau) na drodze z Przywidza do Kościerzyny
• w Pawłowie (niem. Groß Paglau) na drodze do Skarszew przez Szczodrowo
• w Gołębiewie Mittel Golmkau na drodze do Starogardu Gdańskiego
• w Kolniku (niem. Kohling) na szosie Pszczółki - Tczew przez Miłobądz
• w Koźlinach (niem. Güttland) na drodze do Czatkowych i Tczewa
• w Lisewie (niem. Liessau) na moście tczewskim na Wiśle

Na granicy z Prusami Wschodnimi przejścia graniczne były w Piekle (niem. Pieckel), w Kałdowie (niem. Kalthof) i w Jazowej (niem. Einlage) oraz lokalne na promach w Pogorzałej Wsi (niem. Wernersdorf), Szawałdzie (niem. Schadwalde), Kępkach (niem. Zeyer) i w Kępinach (niem. Zeyersvorderkampen). Oprócz tego były jeszcze trzy przejścia rzeczne w Górkach Wschodnich koło Sobieszewa (niem. Neufähr), w Świbnie (niem. Schiewenhorst) i w Przyłapie (niem. Bahnkrug) na Wiśle Królewieckiej.

Schemat organizacyjny

Schemat organizacyjny Krajowego Urzędu Ceł w Gdańsku, choć wzorowany na modelu niemieckim, musiał uwzględniać polskie reguły postępowania celnego. Międzywojenne ustawodawstwo celne w Polsce w pełni uwzględniało ówczesne trendy światowe i niewiele różniło się od niemieckiego.

Dlatego też zakończony w 1926 roku proces tworzenia administracji celnej WMG oddawał trendy nowoczesnej organizacji i był akceptowany przez polskie władze celne. Natomiast kwestie kadrowe, stopnie i mundury gdańskich celników bardzo różniły się od polskich wzorców. Były odzwierciedleniem niemieckich, tych z okresu Republiki Weimarskiej.