• Kino
  • Mapa
  • Ogłoszenia
  • Forum
  • Komunikacja
  • Raport

Jak gdyńscy celnicy Polskę utrzymywali

Bronisław Poźniak
16 stycznia 2022 (artykuł sprzed 2 lat) 
Większość wiąże początki gdyńskiego cła z budową portu i granicą morską, z rokiem 1923 i francuskim parowcem "Kentucky". Jednak mało kto wie, że celnicy w Gdyni po raz pierwszy pojawili się wcześniej - na początku 1921 r. Większość wiąże początki gdyńskiego cła z budową portu i granicą morską, z rokiem 1923 i francuskim parowcem "Kentucky". Jednak mało kto wie, że celnicy w Gdyni po raz pierwszy pojawili się wcześniej - na początku 1921 r.

W latach 1936/1937 Urząd Celny w Gdyni pobrał 53 mln zł cła, co stanowiło 40 proc. pobranych we wszystkich urzędach celnych ówczesnej Polski.



Pierwsi celnicy w Gdyni



W lutym 1920 r. Gdynia wraz Pomorzem Wschodnim po latach zaboru wróciła do Rzeczypospolitej. Ten skrawek ziemi nad Bałtykiem, klinem wbity pomiędzy dwie pruskie prowincje i Wolne Miasto Gdańsk, miał 300-kilometrową granicę z Rzeszą (prowincja Pommern), 73 km granicy morskiej (wraz z Półwyspem Helskim - 147 km), 148 km granicy z WMG i prawie 50 km z Prusami Wschodnimi na Wiśle.

Mimo to nie miał urzędników celnych.

Na północy Prus Zachodnich urzędy celne były tylko w Gdańsku i Elblągu, a te miasta nie znalazły się w II RP. Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej podjęło decyzję o utworzeniu "od zera" głównych urzędów ceł w Chojnicach i Starogardzie. Temu drugiemu podporządkowano nowe urzędy celne graniczne w Tczewie, Wejherowie i w Kościerzynie oraz morski w Pucku. Kadrę sprowadzono z Wielkopolski.

Zobacz także:

Jak powstawała administracja celna Wolnego Miasta Gdańska



Pomimo że zapowiadano włączenie Wolnego Miasta do polskiego obszaru celnego, w latach 1920-1922 musiano zabezpieczyć nowo wytyczoną granicę polsko-gdańską.

Dworzec kolejowy w Gdyni na początku XX w. usytuowany po lewej stronie torów (obecna ul. Morska). Zdjęcie ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni. Dworzec kolejowy w Gdyni na początku XX w. usytuowany po lewej stronie torów (obecna ul. Morska). Zdjęcie ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni.
Na miejsce odpraw celnych została wybrana Gdynia ze stacją kolejową położoną blisko nowej granicy. Wejherowscy celnicy podejmowali kontrolę podróżnych jadących z Wolnego Miasta do Rzeszy już na stacji Gdynia.

Po podpisaniu konwencji paryskiej 9 listopada 1920 r. oraz na podstawie tymczasowej umowy polsko-gdańskiej otwarto przejścia graniczne z Wolnym Miastem, m.in. kolejowe Mały Kack - Sopot i drogowe Kolibki - Kamienny Potok/Steinfliess, Wielki Kack - Sopot/Zoppot Große Katzer Straße (dziś to ul. Malczewskiego) oraz piesze nad brzegiem morza przez potok Swelina/Menzelbach.

Zobacz także:

Pierwsza linia kolejowa otwarta w Polsce po rozbiorach



W Gdyni rozpoczął działalność kolejowy urząd celny z siedzibą na dworcu. Drogowy otwarto w Kolibkach z ekspozyturą celną w Wielkim Kacku, a przejścia nad brzegiem morza pilnowali funkcjonariusze policji państwowej.

Po gdańskiej stronie odprawy celne były prowadzone na sopockim dworcu, a w przejściach granicznych stali strażnicy z Grenzwache.

Fragment mapy z lat dwudziestych "Mapa Polskiego Wybrzeża" skala 1:100000 ze zbiorów Janusza Kukielskiego. Fragment mapy z lat dwudziestych "Mapa Polskiego Wybrzeża" skala 1:100000 ze zbiorów Janusza Kukielskiego.
Na magistrali kolejowej z Gdańska do Berlina (biegnącej przez Stargard Szczeciński), po przekroczeniu granicy w Kamiennym Potoku, pierwszym przystankiem osobowym był Kack Mały (stacja Mały Kack/Kleinkatz/Klein Katz istniała od 1870 do 1929 r. na 16,6 kilometrze linii nr 202 z Gdańska do Stargardu. 14 maja 1929 r. przeniesiono przystanek do Kolibek na 15,8 kilometr i nazwano Kolibki/Orłowo.) Zatrzymywały się tu lokalne pociągi z Gdańska do Wejherowa i do Lauenburga (Lęborka). Do pociągu wsiadali gdyńscy celnicy i funkcjonariusze policji państwowej. Kontrola celno-paszportowa kończyła się na gdyńskim dworcu.

Inaczej było z dwoma pociągami tranzytowymi z Prus Wschodnich do Rzeszy (z Królewca przez Gdańsk do Berlina i z Malborka do Lęborka). Po wyjeździe z Sopotu stawały dopiero na stacji Gdynia, a polscy celnicy dokonywali kontroli, jadąc nimi do Wejherowa. Te pociągi były w tranzycie zwykłym, podlegającym polskiej kontroli celnej i paszportowej.

Tylko na trasie z Rzeszy przez Chojnice, Czersk, Skórcz, Opalenie (most na Wiśle) do Kwidzyna w Prusach Wschodnich jechały pociągi w tranzycie uprzywilejowanym, konwojowane przez polską straż celną, bez kontroli granicznej. Po roku zmieniono trasę na Chojnice - Tczew - Szymankowo - Kałdowo - Malbork.

Dz. Urz. Ministerstwa Skarbu nr 18/1922 poz. 284 Dz. Urz. Ministerstwa Skarbu nr 18/1922 poz. 284
Urzędy celne na granicy polsko-gdańskiej zostały zwinięte wiosną 1922 r., a celników zastąpili urzędnicy kontroli skarbowej. Po włączeniu Wolnego Miasta Gdańska do polskiego obszaru celnego pozostała jedynie granica polityczna i akcyzowa.

Morski Urząd Celny w przedwojennej Gdyni



Morska placówka celna powstawała wraz z postępującą budową portu. Po oddaniu w kwietniu 1923 r. półkilometrowego drewnianego mola z odgałęzieniem wzdłuż morza, które stało się tymczasowym portem, zaczęły zawijać tam statki handlowe.

Pierwszy oceaniczny, ss "Kentucky" pod banderą francuską, wpłynął do Gdyni 13 sierpnia 1923 r. Zapoczątkował linię z Gdyni do Hawru, a dalej do Ameryki. Do jego odprawy przyjechał koleją celnik ze Strzebielina, gdzie przeniesiono wejherowski urząd celny, i tak było aż do 24 sierpnia 1924 r. W tym dniu utworzono ekspozyturę celną w baraku u nasady drewnianego mola, obok stacji Urzędu Emigracyjnego, placówki Straży Celnej i posterunku policji państwowej.

Port tymczasowy w Gdyni - baraki Stacji Emigracyjnej i urzędu celnego u nasady drewnianego molo (zdjęcie było publikowane na stronie Izby Celnej w Gdyni). Port tymczasowy w Gdyni - baraki Stacji Emigracyjnej i urzędu celnego u nasady drewnianego molo (zdjęcie było publikowane na stronie Izby Celnej w Gdyni).
Natomiast 1 maja 1925 r. - na mocy decyzji ministra skarbu - ekspozytura celna została przekształcona w Urząd Celny w Gdyni, podporządkowany Dyrekcji Ceł w Poznaniu. Placówka otrzymała I klasę, co oznaczało pełny zakres w przywozie i wywozie towarów (taką klasę miały tylko kolejowe urzędy celne na głównych liniach oraz ekspozytury celno-pocztowe, pozostałe - drogowe, rzeczne i kolejowe miały II klasę i przekazywały towary do odprawy ostatecznej tym z I klasą).

Wycinek polskiej mapy reambulowanej (nowe dane naniesione na starą mapę) 1:25000 (ark. Gdynia) ze zbiorów Dariusza Domala. Wycinek polskiej mapy reambulowanej (nowe dane naniesione na starą mapę) 1:25000 (ark. Gdynia) ze zbiorów Dariusza Domala.
Na początku w gdyńskim urzędzie pracowało czterech celników z naczelnikiem, którym został Stefan Lewandowski. Ich pracę wspomagali strażnicy celni z placówki "Gdynia" w sile 12 funkcjonariuszy. Podporządkowani Komisariatowi Straży Celnej "Chylonia" mieli zadanie celnej ochrony granicy i zapobiegania przemytu towarów. Zarówno urzędy celne, jak i placówki Straży Celnej (komisariaty, inspektoraty) podlegały dyrekcjom ceł.

Wraz z rozbudową gdyńskiego portu rozrastał się też Morski Urząd Celny:

  • w 1925 r. pięciu celników,
  • w 1928 r. 16 celników,
  • w 1929 r. 42 celników,
  • w 1930 r. przekroczono liczbę stu etatów.


Siedziby przedwojennego urzędu celnego w Gdyni



Budynek po lewej to siedziba Urzędu Celnego w Gdyni na ul. Chrzanowskiego 8 - zdjęcie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku Oddział w Gdyni (APG OG, sygn. 3/863-11 i 12).

Budynek po lewej to siedziba Urzędu Celnego w Gdyni na ul. Chrzanowskiego 8. Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku Oddział w Gdyni. Budynek po lewej to siedziba Urzędu Celnego w Gdyni na ul. Chrzanowskiego 8. Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Gdańsku Oddział w Gdyni.
W 1926 r. celnicy przenieśli się z baraku u nasady mola do nowego budynku zaprojektowanego przez inż. Kazimierza Milewskiego, położonego na przedłużeniu ul. Portowej (w 1929 r. nazwano ją ul. Chrzanowskiego). Z wyglądu dworek polski nawiązywał do budowanych na Kamiennej Górze ekskluzywnych domów.

Po ośmiu latach dla urzędu celnego wybudowano kompleks według projektu warszawskiego architekta inż. Stanisława Odyńca-Dobrowolskiego. Ministerstwo Skarbu podeszło do tematu siedziby perspektywicznie - w planach było utworzenie w Gdyni nowej Dyrekcji Ceł. Również oddziały celne pracowały w nowych obiektach, takich jak Dworzec Morski czy Poczta Główna przy ul. 10 Lutego 10.
Gmach w kształcie litery U na rogu ulic Celnej i Rotterdamskiej. Zdjęcie z grudnia 1936 r. autorstwa Ernesta Raulina. Gmach w kształcie litery U na rogu ulic Celnej i Rotterdamskiej. Zdjęcie z grudnia 1936 r. autorstwa Ernesta Raulina.


Największy urząd celny w II RP



W 1938 r. Urząd Celny w Gdyni zatrudniał już ponad 450 osób (35 proc. stanowili urzędnicy celni, a 65 proc. niżsi funkcjonariusze celni). W całej II Rzeczypospolitej w tym czasie stan kadrowy administracji celnej wynosił ok. 3,5 tys. osób.

Na etatach urzędniczych zatrudniano naczelnika i jego zastępcę, kierowników działów i oddziałów, inspektorów celnych, komisarzy skarbowych, rewidentów celnych, adiunktów celnych i poborców celnych. Musieli mieć co najmniej wykształcenie średnie i zarabiali od 160 do 260 zł miesięcznie plus dodatek drożyźniany (od 10 do 45 zł) za pełnienie służby w Gdyni.

Zarobki w Urzędzie Celnym w Gdyni


Kierownicy otrzymywali dodatki służbowe, a naczelnik urzędu dodatek funkcyjny.
  • Naczelnik Urzędu Celnego w Gdyni zarabiał 260 + 45 + 100 + 300 = 705 zł.
  • Jego zastępca 260 + 40 + 100 + 150 = 550 zł.
  • Kierownicy zarabiali średnio 260 + 35 + 100 = 395 zł.

Dla porównania: średnia pensja miesięczna w 1934 r. wynosiła 125 zł, a tygodniowy koszt utrzymania czteroosobowej rodziny wynosił ok. 25 zł.

Niższymi funkcjonariuszami celnymi byli dozorcy celni i starsi dozorcy celni, którzy zarabiali od 100 do 120 zł plus 10 zł dodatku drożyźnianego.


Gdyński urząd jako jedyny morski w II RP (ten w Pucku zamknięto w 1930 r., a ten w Helu stał się oddziałem celnym, funkcjonującym tylko porą zimową) był urzędem kompletnym. Obsługiwał ruch morski, kolejowy i pocztowy, a nawet lotniczy (od 1935 r. ekspozytura celna na lotnisku Rumia-Zagórze) z jedynym w Polsce wolnym obszarem celnym. WOC otwarty w 1933 r. w Basenie im. Ministra Kwiatkowskiego był terenem portowym ogrodzonym i strzeżonym, traktowanym jak zagranica. Towary na WOC - tu nie podlegały cłom, podatkom pośrednim i akcyzowym oraz pozwoleniom.

Obrót towarowy z zagranicą w porcie gdyńskim pod koniec lat 30. XX wieku obsługiwało siedem oddziałów celnych. Rok do roku dokonywały one ponad 130 tys. odpraw towarów i prawie 10 tys. statków. Gdynia stała się największym portem na Bałtyku o obrotach wynoszących blisko 9 mln ton towarów.

Sala odprawy celnej na Dworcu Morskim. Zdjęcie z 1935 r. Autor Henryk Poddębski. Sala odprawy celnej na Dworcu Morskim. Zdjęcie z 1935 r. Autor Henryk Poddębski.
Była też oknem na świat dla tysięcy Polaków podróżujących transatlantykami: "Polonia", "Pułaski", "Kościuszko", "Piłsudski" i "Batory". Dwa następne ("Sobieski" i "Chrobry") weszły do służby latem 1939 r., wykonując tylko jeden rejs. Potem zostały transportowcami wojennymi na służbie brytyjskiej Royal Navy.

Zobacz także:

Historia polskiej floty i marynarki wojennej



Będąc największym urzędem celnym w II Rzeczypospolitej, z profesjonalnym kierownictwem (naczelnik Wiktor Fałatowicz pracował do 1933 r. w Dyrekcji Ceł we Lwowie i był absolwentem Wydziału Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza, a jego zastępca Kazimierz Downarowicz studiował w Liege (Belgia), wcześniej był konsulem RP w Belgii i Brazylii, a w 1934 r. Ministerstwo Skarbu skierowało go do Gdyni) w roku budżetowym 1936/1937 pobrał 53 mln zł cła, co stanowiło 40 proc. pobranych we wszystkich urzędach celnych ówczesnej Polski.

Zobacz także:

Pierwsza wizyta transatlantyku Batory w Gdyni



Urząd Celny - Rotterdamska 9/11, 1 - Oddział Celny Molo Rybackie (Hala Śledziowa), 2 - Oddział Celny Molo Węglowe (Nab. Szwedzkie - Polskarob), 3 - Oddział Celny Molo Pasażerskie (Dworzec Morski), 4 - Oddział Celny Basen Marszałka Piłsudskiego (Nab. Polskie/ul. Rotterdamska 9), 5 - Oddział Celny WOC (Nab. Stanów Zjednoczonych), 6 - Oddział Celny Port Drzewny (Paged Oksywie), 7 - Oddział Celno - Pocztowy (ul. 10 Lutego 10). Urząd Celny - Rotterdamska 9/11, 1 - Oddział Celny Molo Rybackie (Hala Śledziowa), 2 - Oddział Celny Molo Węglowe (Nab. Szwedzkie - Polskarob), 3 - Oddział Celny Molo Pasażerskie (Dworzec Morski), 4 - Oddział Celny Basen Marszałka Piłsudskiego (Nab. Polskie/ul. Rotterdamska 9), 5 - Oddział Celny WOC (Nab. Stanów Zjednoczonych), 6 - Oddział Celny Port Drzewny (Paged Oksywie), 7 - Oddział Celno - Pocztowy (ul. 10 Lutego 10).
Wymienieni wyżej Fałatowicz i Downarowicz oraz komisarz skarbowy Józef Kaczmarek wraz z celnikami Wacławem Zygmanowskim, Walentym Cieluchem, Janem Pataniakiem po zajęciu Gdyni we wrześniu 1939 r. przez wojska III Rzeszy zostali aresztowani, a potem zamordowani w Lesie Piaśnickim.

Wielu innych nie przeżyło wojny, wielu wysiedlono z Gdyni do Generalnej Guberni albo osadzono w obozach. Niektórzy przeżyli i stawili się po wojnie do pracy w Gdyni i Gdańsku.

Urząd celny w powojennej Gdyni



Po przerwie wojennej Urząd Celny w Gdyni został powołany 19 czerwca 1945 r. Jednak przedwojenni pracownicy urzędu celnego już pod koniec kwietnia samorzutnie zabezpieczyli ocalałe budynki celne i dokonali pierwszej odprawy w porcie.

31 grudnia 1945 r. w porcie gdyńskim funkcjonowały dwa oddziały celne: molo pasażerskie na Dworcu Morskim i basen Marszałka Piłsudskiego na nabrzeżu Polskim oraz oddział celno-pocztowy w budynku Poczty Głównej.

Utworzoną zaraz po wojnie Dyrekcję Ceł w Gdańsku przeniesiono w 1947 r. do Gdyni, do budynku przedwojennego urzędu celnego na ul. Rotterdamskiej 9/11. Dyrekcji podlegały wszystkie morskie urzędy celne (Szczecin-Port, Świnoujście, Dziwnów, Kołobrzeg, Darłowo, Ustka, Łeba, Władysławowo, Hel, Gdynia, Gdańsk-Nowy Port i Elbląg). W 1956 r., cztery lata po likwidacji Dyrekcji Ceł, budynek na ul. Rotterdamskiej 9/11 przekazano Zarządowi Portu Gdynia. Mający siedzibę w tym budynku urząd celny został przeniesiony do pomieszczeń biurowych w szczycie magazynu na ul. Polskiej 8.

W latach 50. w Gdyni oddziały celne funkcjonowały w Porcie Rybackim, na Dworcu Morskim, w Basenie IV na ul. Polskiej koło chłodni, w Basenie V na ul. Dokerów i oddział odpraw zleconych. Natomiast celno-pocztowy przekształcono w samodzielny Urząd Celny Pocztowy, który w 1964 r. przeniósł się do biurowca poczty na placu Konstytucji, obok Dworca Gdynia Główna (Urząd Celny Pocztowy działał do 1995 r.).

Wraz z wybudowaniem terminalu kontenerowego na terenie tzw. portu zachodniego (dawny port drzewny Pagedu) w 1979 r. ruszył oddział celny Baza Kontenerowa.
W roku 1995 gdyński urząd celny miał dziewięć oddziałów celnych (sześć w Gdyni + Słupsk, Władysławowo i Kościerzyna) i trzy posterunki celne w Darłowie, Ustce i Lęborku. Ciasnota pomieszczeń biurowych przy ul. Polskiej 8 przy stale rosnącej liczbie komórek wewnętrznych spowodowała, że urząd celny był rozmieszczony, nie licząc oddziałów, w sześciu lokalizacjach (trzy na ul. Polskiej, dwie na ul. Celnej i na ul. Dokerów).

W latach dwutysięcznych utworzono oddział celny Terminal Promowy (linia Gdynia - Karlskrona) i nowy oddział Nabrzeże Bułgarskie w wybudowanym w 2006 r. Gdyńskim Terminalu Kontenerowym (GTC), a oddział pocztowy przeniesiono do Pruszcza Gdańskiego.

W wyniku reorganizacji administracji celnej w 2002 r. utworzono w Gdyni Izbę Celną jako organ II instancji, której podlegały urzędy celne w Gdyni, Gdańsku i Słupsku. Trzy lata później Izba Celna otrzymała nową siedzibę przy ul. Północnej 9a, po modernizacji obiektu byłego El-Gazu Janusza Leksztonia. Budynek został przejęty za długi wobec skarbu państwa i przekazany urzędowi celnemu na jego nową siedzibę.

1 - Oddział Celny Baza Kontenerowa (BCT ul. Kwiatkowskiego 60), 2 - Oddział Celny Nabrzeże Bułgarskie (GTC ul. Energetyków 5), 3 - Oddział Celny Basen V (OT Port Gdynia ul. Indyjska 13). 1 - Oddział Celny Baza Kontenerowa (BCT ul. Kwiatkowskiego 60), 2 - Oddział Celny Nabrzeże Bułgarskie (GTC ul. Energetyków 5), 3 - Oddział Celny Basen V (OT Port Gdynia ul. Indyjska 13).
W wyniku ostatniej reformy administracji skarbowej i celnej od 2017 r. w Gdyni funkcjonuje Pomorski Urząd Celno-Skarbowy, a na terenie miasta są trzy oddziały graniczne w porcie: Baza Kontenerowa, Nabrzeże Bułgarskie i Basen V oraz jeden oddział wewnętrzny przy ul. Przemysłowe 9.

Bibliografia

  1. Jerzy Libiszewski, "Początki budowy portu w Gdyni w latach 1920-1925 (okres tzw. "Małego portu")", 1972.
  2. Mariusz Jarosiński, "95 lat temu w Gdyni otwarty został Tymczasowy Port Wojenny i Schronisko dla Rybaków Lata 1921-1926", 29.04.2018 r., Portal Historyczny Dzieje.pl.
  3. "Historia celnictwa polskiego. 90 lat polskiej administracji celnej", "Wiadomości Celne" 1-2/2009 numer specjalny, Ministerstwo Finansów Służba Celna, Warszawa 2009.
  4. Bronisław Poźniak, "Morski Urząd Celny w przedwojennej Gdyni", 2012 "Zeszyty Gdyńskie" nr 7, s. 107-115.
Bronisław Poźniak

Miejsca

Opinie wybrane

Wszystkie opinie (46)

alert Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.

Wydarzenia

Promocja i dyskusja nad książką o historii 318. Dywizjonu Myśliwsko - Rozpoznawczego "Gdańskiego"

spotkanie

Sprawdź się

Sprawdź się

Gdzie w Gdańsku znajdowała się Góra Wisielców?

 

Najczęściej czytane