Gdańskie stocznie podczas wojny: serce przemysłu w regionie

Stocznia Gdańska (Danziger Werft) oraz Stocznia Schichaua w Gdańsku (Schichau Werft Danzig) to dwie firmy, które w latach II wojny światowej wywarły największy wpływ na funkcjonowanie nie tylko Gdańska, ale też regionu.

Oba przedsiębiorstwa były dwoma największymi, jakie istniały w Gdańsku w latach 1939-1945. Uzyskały one specjalny status zakładów produkujących na potrzeby Wehrmachtu (Wehrmacht-Betriebe), co dawało uprzywilejowaną pozycję na rynku w realiach wojny: zagwarantowanie dostaw surowców czy półproduktów, ochronę załogi (np. przed poborem do Wehrmachtu), jej lepsze uposażenie, dofinansowanie (zazwyczaj kosztem innych przedsięwzięć) niezbędnych inwestycji w infrastrukturę itd. Z produkcją obu stoczni związano także szereg innych zakładów, przede wszystkim maszynowych i metalowych.

Chude lata międzywojenne

W okresie Wolnego Miasta Obie stocznie przeżywały trudny okres. Po 1920 r. zakłady zostały oddzielone granicą celną od Niemiec, wprowadzono także zakaz produkcji wojennej. Firmy zwolniły większość robotników, co było powodem napięć społecznych. Zarówno Danziger Werft, jak i Stocznia Schichaua w Gdańsku, były zmuszone także do częściowego przestawienia się na produkcję wyrobów z asortymentu pozaokrętowego oraz do rywalizacji o nowe kontrakty prywatnych inwestorów. Nietrafione decyzje czy inwestycje (np. w papiery wartościowe, które w okresie inflacji uległy dewaluacji) spowodowały, że oboma przedsiębiorstwami (przede wszystkim w latach 20.) targały liczne wstrząsy, a przed upadkiem uchroniły je tylko interwencje ze strony władz gdańskich i niemieckich.

Zmiana statusu

Dawna Cesarska Stocznia (Kaiserliche Werft) w 1919 r. została przekazana Zarządowi Miasta Gdańska, a następnie wydzierżawiona nowej, międzynarodowej spółce z przeważającym udziałem kapitału brytyjskiego i francuskiego (The International Shipbuilding and Engineering Co. Ltd.). Sam zakład w okresie międzywojennym nosił nazwę Danziger Werft und Eisenwerkstätten A.G. (Stocznia Gdańska i Zakłady Metalowe SA). Po włączeniu WMG do Rzeszy Stocznia Gdańska została przejęta przez władze miejskie i zyskała status specjalnego majątku państwowego. Ostatecznie 5 września 1940 r. została przekształcona w spółkę akcyjną.

Rok później to samo spotkało także Stocznię Schichaua, która do końca wojny pozostała w prywatnych rękach. Niemniej jednak już od połowy lat dwudziestych ponownie na kształt rozwoju Stoczni Schichaua miały istotny wpływ władze pruskie, a następnie niemieckie, dotując przedsiębiorstwo, a następnie zlecając nowe kontrakty.

Produkcja U-Bootów

Nowy rozdział w historii wymienionych zakładów rozpoczął się w 1939 r., kiedy obie gdańskie stocznie otrzymały pierwsze kontrakty na produkcję nowych, zmodernizowanych wersji okrętów podwodnych typu VII C. Umowy podpisano jeszcze w trakcie trwania kampanii polskiej, tj. 23 września 1939 r.

Zarówno Stocznia Schichaua w Gdańsku, jak i Danziger Werft miały pierwotnie zbudować po cztery nowe jednostki. 16 października tego samego roku, a także 5 stycznia i 6 sierpnia 1940 r., zlecono każdej ze stoczni produkcję kolejnych (łącznie) 12 U-Bootów. Stępki pod pierwszymi okrętami podwodnymi budowanymi w Gdańsku położono w pierwszych tygodniach 1940 r. Z końcem września pierwsze cztery jednostki w Schichau Werft, a trzy w Danziger Werft, były już w trakcie prób wypornościowych. Uroczyste wodowanie pierwszego zbudowanego od podstaw w latach II wojny światowej okrętu podwodnego w Danziger Werft miało miejsce 16 grudnia 1940 r., zaś w położonym po sąsiedzku zakładzie należącym do koncernu Schichaua - 1 lutego 1941 r.

Uprzedzając nieco kolejność wydarzeń - Danziger Werft zbudowała w latach II wojny światowej łącznie 42 okręty podwodne typu VII C, jednostki stanowiące trzon niemieckiej broni podwodnej, Schichau Werft Danzig zaś 94 okręty podwodne różnego typu (także nowoczesnych typu XXI). Ponadto w pierwszym okresie (tj. w latach 1939-1940) realizowała równolegle do pierwszych kontraktów na budowę U-Bootów także kontrakty na torpedowce.

Rozwój i inwestycje

Priorytetowy charakter produkcji stoczniowej spowodował, że oba gdańskie zakłady zostały znacząco dofinansowane, by przeprowadzić niezbędne inwestycje w infrastrukturę i nowe wyposażenie. O ile jednak w przypadku gdańskiej Stoczni Schichaua plany jej rozbudowy były przygotowane jeszcze przed wojną, o tyle dla Danziger Werft należało je pośpiesznie sporządzić już po wybuchu konfliktu.


Program rozbudowy przedsiębiorstw udało się w zasadniczym stopniu ukończyć do końca 1941 r. Rozbudowano dotychczasowe pochylnie, wybudowano nowe warsztaty i magazyny, a także wyremontowano nabrzeża na wyspie Ostrów, gdzie powstała nowa część Stoczni Gdańskiej, zwana Holmwerft (Stocznia Ostrów). Na wyspę przeniesiono też część produkcji Stoczni Schichaua, która ponadto rozbudowała się w kierunku północnym, tj. wzdłuż drogi do Nowego Portu.

Na marginesie można wspomnieć, że wytyczona, nowa droga na wyspie zyskała w latach wojny nowego patrona: adm. Karla Dönitza (Admiral-Dönitz-Straße).

Największe zakłady pracy

Rozwijana zdecydowanie produkcja stoczniowa w Gdańsku pociągnęła powstanie w mieście w pierwszych latach wojny kilku filii dużych przedsiębiorstw niemieckich. Także miejscowe przedsiębiorstwa, w tym te duże, jak Gdańska Fabryka Wagonów czy Zakład Braci Heyking, zaczęły dostarczać stoczniom poszczególne elementy niezbędne do budowy nowych jednostek.

W latach 1939-1941 liczba pracowników Stoczni Gdańskiej wzrosła z 3,8 tys. do 6 tys. W kolejnych latach poziom zatrudnienia rósł nadal, choć nie dysponujemy dokładnymi danymi w tym zakresie. Pod koniec 1941 r. w Stoczni Schichaua pracowało około 4,5 tys. pracowników, a trzy lata później już ponad 7,6 tys. Ostrożnie szacować można, że w obu wymienionych zakładach pracowało pod koniec 1944 r. najpewniej nie mniej niż 15-16 tys. ludzi.

Obozy i nowe osiedle

Obok Niemców w stoczniach pracowali zakontraktowani robotnicy z państw okupowanych lub sojuszniczych, cywilni robotnicy przymusowi, jeńcy wojenni, wreszcie więźniowie obozu koncentracyjnego Stutthof. Zdecydowana większość obozów pracy przymusowej, komand roboczych jeńców wojennych czy filii KL Stutthof powstała w Gdańsku właśnie w związku z ciągle rosnącymi i de facto nigdy niezaspokojonymi potrzebami przemysłu stoczniowego na tanią siłę roboczą.

Problem braku rąk do pracy, jak i odpowiedniej ilości materiałów budowlanych, trapił niemiecką gospodarkę wojenną niemalże od początku wojny. Stąd już w 1940 r. "zamrożono" praktycznie wszystkie inwestycje, które nie miały służyć Wehrmachtowi lub przemysłowi zbrojeniowemu.

Z tego powodu jedynym w istocie nowym osiedlem, które powstało w Gdańsku w latach 1939-1945, było osiedle dla pracowników przemysłu stoczniowego na Chełmie. Pierwotnie planowano budowę nawet aż 2500 nowych mieszkań, ale ostatecznie stanęło na nieco skromniejszym założeniu 1700 dla około 7-8 tys. ludzi. W 1940 r. przystąpiono do realizacji pierwszego etapu inwestycji, który zakładał budowę ponad 800 mieszkań. Ale nawet pomimo tego, że osiedle powstawało na rzecz stoczni, udało się wybudować zaledwie około 300 lokali przy współczesnych ulicach Stanisława Worcella, Lotników Polskich i Łużyckiej. Pierwsi mieszkańcy wprowadzili się najpewniej na początku 1942 r.

Gwałtownie rosnące problemy w zaopatrzeniu stały się przyczyną korekty ambitnych planów i odłożenia dokończenia inwestycji na okres późniejszy.

"Dom Wspólnoty"

Także jedna z ostatnich dużych inwestycji w Gdańsku została zrealizowana - jakżeby inaczej - dla pracowników Stoczni Gdańskiej. W 1943 r. oddano do użytku monstrualną halę zebrań, zwaną Domem Wspólnoty (Haus der Gemeinschaft). Stała ona najprawdopodobniej w miejscu powojennej acetylenowni, czyli rejonie dzisiejszego skrzyżowania ul. Nowomiejskiej i ul. ks. J. Popiełuszki.

Nowy gmach był tylko jednym z dowodów na dbanie przez czynniki oficjalne o niemieckich pracowników stoczni. Na ich potrzeby wydawano własne czasopismo ("Um Holm und Helling"), organizowano zakładowe wycieczki krajoznawcze i zawody sportowe (działały drużyny piłkarskie, szczypiornistów i siatkarskie). Licznie odbywały się także propagandowe wiece. Pierwsze zresztą zebranie publiczne, jakie odbyło się w Gdańsku po wybuchu wojny, miało miejsce właśnie na terenie Stoczni Gdańskiej 5 września 1939 r.

Nieprzypadkowo na cel pobytu w mieście wybrano także stocznie podczas drugiej (i ostatniej zarazem) wizyty Adolfa Hitlera w Gdańsku 6 maja 1941 r. Wreszcie działały stołówki zapewniające wyżywienie pracownikom, wewnętrzna służba zdrowia, a także ochrona w postaci zwolnień od poboru do Wehrmachtu. Pierwsze naziemne schrony przeciwlotnicze w mieście powstały także nieprzypadkowo właśnie na terenie obu stoczni - aby zagwarantować ochronę części załóg tych najważniejszych przedsiębiorstw wojennego Gdańska.

Cel ataków

Nie można bowiem zapomnieć, że zakrojona na szeroką skalę działalność produkcyjna gdańskich stoczni (w mieście działały jeszcze dwa mniejsze przedsiębiorstwa stoczniowe, które produkowały dla Kriegsmarine) ściągnęła na Gdańsk bezpośrednie zagrożenie nalotami nieprzyjaciela. To właśnie tereny Stoczni Gdańskiej, Stoczni Schichaua oraz Wyspa Ostrów były głównym celem dla bombowców brytyjskich, sowieckich czy amerykańskich, które nadlatywały nad Gdańsk.

Choć pierwsza próba nalotu na miasto miała miejsce już w listopadzie 1940 r., to pierwszy atak alianckiego lotnictwa, który przyniósł zniszczenia i ofiary w ludziach, nastąpił w lipcu 1942 r.

Także w końcowym etapie wojny uwagę polityków i dowódców wojskowych Wielkiej Brytanii, USA oraz ZSRR zwrócił Gdańsk i Gdynia z powodu wciąż działających tu portów i stoczni dostarczających Kriegsmarine nadal nowe okręty podwodne, w tym najnowocześniejsze, typu XXI.

26 marca 1945 r., w wyniku ostrzału artyleryjskiego, spłonął m.in. wspomniany Dom Wspólnoty Stoczni Gdańskiej. Dzień później oddziały sowieckie zajęły Wyspę Ostrów, a także teren Stoczni Schichaua w Gdańsku. 28 marca Armia Czerwona wkroczyła do Stoczni Gdańskiej.

Tym samym ostatecznie zakończyła się wojenna historia obu zakładów. Ich mienie i część z nieukończonych okrętów, stojących na pochylniach, zostało zagrabione przez Armię Czerwoną. Dopiero w czerwcu 1945 r. ich teren został przejęty przez administrację polską od sowieckiego komendanta wojskowego.