Co jakiś czas wśród osób zainteresowanych historią Gdańska wraca pytanie: dlaczego w dawnym Gdańsku, przez kilka stuleci najbogatszym mieście Polski, nie powstał uniwersytet? Odpowiedź na to pytanie, jak to zwykle bywa, nie jest jednoznaczna.
Powstawanie uniwersytetów w średniowieczu łączyło się z procesem urbanizacji. Akademie często powstawały na fundamentach dawnych szkół katedralnych, co miało związek z zapotrzebowaniem na kształcenie duchownych. Od początku uniwersytety były ściśle powiązane z życiem miejskim.
Za pierwszy uniwersytet uważa się instytucję, która powstała w 1088 r. w Bolonii. W ciągu kolejnych stuleci Europa pokrywała się siecią uczelni, do których należał Oxford, Paryż, Padwa, Montpellier, a w naszej części kontynentu przede wszystkim Praga, Wiedeń i Kraków. W tym ostatnim uczelnia powstała w 1364 r.
tak, zdecydowanie pozytywny
84%
niewiele by to zmieniło
11%
nie miałoby to żadnego wpływu
5%
Średniowieczne uniwersytety cieszyły się licznymi przywilejami oraz autonomią. Studenci mogli zgłębiać sekrety siedmiu sztuk wyzwolonych: gramatyki, retoryki, dialektyki, arytmetyki, geometrii, astronomii, muzyki, a także medycyny, prawa, teologii i filozofii.
Studenci przybywali do miast z wielu mniejszych ośrodków, a życie w metropoliach było dla nich okazją nie tylko do nauki, ale również do zabawy. Żacy byli znani ze swoich pijackich wybryków i nieobyczajnego zachowania. Często studenci przybywali nawet z odległych stron, dlatego szybko powstały "nacje", które zrzeszały żaków z jednego regionu geograficznego.
W średniowiecznym Gdańsku młodzi mieszczanie, chcąc studiować, musieli udać się za granicę, bowiem na terenie całego państwa zakonnego nie było żadnego uniwersytetu. Do najpopularniejszych kierunków należała Praga, Kraków, Wiedeń i, od 1409 r., Lipsk. Wielu absolwentów wybierało karierę duchownych. W samym mieście podstawę szkolnictwa stanowiły szkoły parafialne, ze szkołą mariacką na czele.
Reformacja zmienia podejście do edukacji
Jak wiele innych aspektów życia codziennego Europejczyków, reformacja zmieniła również uniwersytety. W epoce nowożytnej uniwersytety przeżywają rozkwit. Obok już istniejących powstają dziesiątki nowych ośrodków akademickich: najwięcej w krajach niemieckich, we Włoszech, Francji oraz Hiszpanii. Powoli akademie przechodziły pod opiekę państwa, zmieniała się również ich struktura oraz model nauczania. W murach uniwersytetów na stałe zadomowił się duch humanizmu. Reformacja nie ominęła tych instytucji: wszak sam
Marcin Luter był profesorem w Wittenberdze, podobnie jak jego najbliższy uczeń,
Filip Melanchton.
Od tamtej pory sympatie religijne miały takie samo znaczenie w wyborze miejsca studiów jak renoma i jakość danego uniwersytetu. Protestanccy mieszczanie byli dużo bardziej skłonni wysłać swoje dzieci do uczelni przesiąkniętych duchem reformacji, z kolei katolicy preferowali akademie związane z dawnym obrządkiem.
Po zwycięstwie reformacji w Gdańsku zmiany objęły również sferę edukacji. Rada miejska przejęła od Kościoła kontrolę nad edukacją, a posady nauczycieli były powierzanie protestanckim pedagogom. Starano się wcielić w życie ideę obowiązkowej edukacji dla wszystkich dzieci - również tych najbiedniejszych. Jednak te ambitne zamierzenia trudno było zrealizować, dlatego wciąż istniało zjawisko "szkół pokątnych" - prywatnych instytucji, funkcjonujących poza kontrolą władz miasta.
Gimnazjum Akademickie w Gdańsku - czyli prawie uniwersytet
Dla gdańskiej edukacji przełomowym momentem było powstanie
Gimnazjum Akademickiego. Jego zaczątkiem było powstanie protestanckiej szkoły średniej, czyli partykularza
(schola particularis) w 1558 r. Na siedzibę tej szkoły wybrano znajdujący się od trzech lat w rękach miasta kompleks dawnego klasztoru franciszkanów.
Kaganek oświaty w XVII-wiecznym Gdańsku
Po okresie upadku, spowodowanym między innymi wojną Gdańska z królem
Stefanem Batorym, partykularz został w 1580 r. przekształcony w Gimnazjum Akademickie. Podobne instytucje powstały w Toruniu oraz Elblągu.
Gdańska placówka szybko zdobyła renomę nie tylko w Prusach Królewskich, ale i w całej Rzeczpospolitej. Nauczanie prowadzono na bardzo wysokim poziomie, a do Gdańska udało się sprowadzić wykładowców światowej klasy, którzy oprócz edukacji byli ważnym elementem gdańskiego życia naukowego i kulturalnego. Ważnym elementem edukacji było wychowanie młodzieży w duchu protestanckim.
Pierwszym rektorem Gimnazjum Akademickiego został
Jakob Fabricius. Ten gdańszczanin z urodzenia sam studiował na uniwersytetach w Wittenberdze, Heidelbergu i Bazylei. Całkowicie zreorganizował Gimnazjum: składało się ono z siedmiu katedr i dodano specjalne klasy akademickie, których zaliczenie trwało cztery lata.
W murach Gimnazjum nauczano teologii, matematyki, medycyny i anatomii, prawa, historii, matematyki, filozofii, greki, hebrajskiego oraz polskiego. Chociaż edukacja nie kończyła się uzyskaniem tytułów naukowych, dzięki niezwykle wysokiemu poziomowi nauczania absolwenci gdańskiej szkoły często zaczynali studia na uniwersytetach od trzeciego roku.
Nieudany projekt powstania uniwersytetu Prus Królewskich
Działalność Gimnazjum Akademickiego była dowodem ambicji mieszczan Prus Królewskich, którzy dążyli do utworzenia w tej prowincji luterańskiej akademii. Takie dążenia były widoczne nie tylko w Gdańsku, ale i w Toruniu, gdzie burmistrz
Henryk Stroband dążył do przekształcenia tamtejszego Gimnazjum Akademickiego w uniwersytet. Taka zmiana była jak najbardziej możliwa: i tak np. w 1621 r. gimnazjum w Strasburgu uzyskało rangę uniwersytetu. Stroband dodał w Toruniu tamtejszej placówce dodatkowe klasy (podobnie stało się w Gdańsku), co miało być drogą do osiągnięcia wymarzonego celu.
Kwestia utworzenia protestanckiego uniwersytetu była poruszona na synodzie toruńskim zorganizowanym przez polskich protestantów, i już w czerwcu 1595 r. w Gdańsku rozpoczęły się rozmowy na ten temat - właśnie z inicjatywy torunianina Henryka Strobanda. Nad Motławą spotkali się przedstawiciele Gdańska, Torunia, Elbląga i Malborka. Powstały nawet pisma, nakreślające rozwój takiego hipotetycznego ośrodka. Spodziewano się, że oprócz mieszczan z Prus Królewskich do uniwersytetu przybywali by synowie protestanckiej szlachty polskiej, ale również Szwedzi i przybysze z Prus Książęcych.
Kolejne obrady odbyły się w grudniu, również w Gdańsku - gospodarza reprezentował wspomniany już rektor Gimnazjum Akademickiego, Fabricius.
Niestety ten ambitny projekt nie doczekał się realizacji. Każde z wielkich miast pruskich chciało być siedzibą takiej akademii, dodatkowo uczeni z tych ośrodków nie zgadzali się co do szczegółów organizacji uniwersytetu. Wątpliwości dotyczyły również ewentualnej zgody królewskiej na założenie protestanckiej akademii.
Podsumowując: chociaż w pewnym momencie istniały ambitne plany utworzenia uniwersytetu dla Prus Królewskich (poprzez przekształcenie jednego z Gimnazjów Akademickich), nigdy nie doszły one do realizacji. Jednak w lokalnych, gdańskich warunkach miejskie Gimnazjum Akademickie było wystarczającą instytucją, redukującą nie tylko synów gdańskich mieszczan, ale również przybyszów z Rzeczpospolitej i Europy. Wspomnieć warto chociażby Węgra,
Mártona Csombora, który pozostawił po sobie spisane wspomnienia.
Pomimo braku uniwersytetu życie naukowe w nowożytnym Gdańsku zawsze stało na wysokim poziomie. Brak akademii częściowo rekompensowały inne instytucje, takie jak
Towarzystwo Literackie (pierwsze nowożytne towarzystwo naukowe na ziemiach polskich), działające w latach 1720-1727, czy słynne
Towarzystwo Przyrodnicze, założone w 1742 r.
W XIX wieku Gimnazjum Akademickie zostało połączone ze szkołą mariacką w
Gimnazjum Miejskie, które chociaż było elitarną szkołą średnią, straciło swój dawny, "akademicki" charakter.
Koncepcja założenia szkoły wyższej w Gdańsku powróciła dopiero w drugiej połowie XIX stulecia, w związku z rozwojem miasta. Chociaż również ten projekt upadł, Gdańsk w końcu doczekał się szkoły wyższej z prawdziwego zdarzenia w 1904 r., kiedy to otworzono
Królewską Wyższą Szkołę Techniczną. Ale to już inna historia - opisana już zresztą w innym artykule w portalu Trojmiasto.pl.
Długa droga do Uniwersytetu w Gdańsku
Kaganek oświaty w XVII-wiecznym Gdańsku
Długa droga do Uniwersytetu w Gdańsku
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy