Cła w Gdańsku od powstania miasta do 1920 roku

Gdańsk po raz pierwszy wymieniono w 999 roku jako Gyddanyzc urbs w "Świętego Wojciecha żywot pierwszy" ("Vita prior sancti Adalberti episcopi Pragensis") autorstwa Ioannesa Canapariusa, mnicha z zakonu benedyktynów z klasztoru w Rzymie na Awentynie. W krótkim opisie historii cła w Gdańsku do roku 1920 podzielonym na cztery etapy uwzględniono przynależność państwową miasta do książąt pomorskich, również jako namiestników władców polskich, do Zakonu Krzyżackiego, do Królestwa Polskiego i Rzeczpospolitej Obojga Narodów, do Królestwa Prus w wyniku rozbiorów Polski.

Zobacz też: Jak powstawała administracja celna Wolnego Miasta Gdańska

Gród książęcy i osada z portem na pewno istniały w II połowie X wieku. W tym czasie Pomorze Wschodnie należało do państwa pierwszych Piastów, Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

Gdańsk siedzibą władców Pomorza Wschodniego

Gdańsk był siedzibą książąt pomorskich do 1308 roku. Sprawowali oni rządy przeważnie jako namiestnicy władców polskich. Były też okresy ich samodzielności (1227-1294: Świętopełk II, Warcisław II i Mściwoj II). Port z nabrzeżami były nie tylko częścią osady, ale przede wszystkim własnością panującego i źródłem jego dochodów. W okresie XI i XII wieku osada książęca wraz z portem bardzo się rozwinęła i stała się ważnym punktem wymiany towarów. Nad Motławą pobierano cło w komorze celnej, w której pracowali urzędnicy (officiales) mający do pomocy celników (theloneatores) i strażników (bedelli). Pobór odbywał w imieniu księcia.

Pierwszą wzmianką o gdańskim cle jest zapis w bulli papieskiej z roku 1148. Papież Eugeniusz III w dokumencie protekcyjnym uposażył biskupa włocławskiego Warnera dochodami z poboru ceł w Gdańsku - Castrum Kdanzc in Pomerania cum decima tam annone, quam omnium eorum que de navibus solvuntur (Gród gdański z Pomorza z dziesięciny rocznej pobranej z ceł od przybyłych statków).

Istnieje pogląd, że datowanie istnienia komory celnej w Gdańsku jest wcześniejsze o 24 lata, gdyż biskupstwo kujawskie powołano w 1124 roku a w Gdańsku ustanowiono dekanat. Już wtedy biskup kujawski miał partycypować w przychodach z poboru cła w porcie gdańskim. Wątki celne przewijają się w zapisach fundacyjnych książąt gdańskich. Sambor I gdański w 1186 r., fundując opactwo cystersów w Oliwie, oprócz kilku wsi uposażył klasztor w dziesiątą część dochodów pobranych z ceł w porcie gdańskim. Jego brat Mściwoj I podarował założonemu klasztorowi norbertanek w Żukowie ok. 1213 r. trzecią część cła pobranego w Gdańsku od przywiezionego sukna.

Gdańsk w państwie Zakonu Krzyżackiego

W 1308 roku po zajęciu Gdańska przez Krzyżaków przez półtora wieku cło pobierane w porcie gdańskim wzbogacało skarb państwa zakonnego w stołecznym Malborku. Ustanowiona w Gdańsku komturia działała początkowo na zasadach załogi okupacyjnej z powodu niepewności utrzymania tych ziem. Po zamknięciu w 1309 roku kantoru Hanzy, osłabiły się świeżo nawiązane kontakty. Po roku 1340 rządy krzyżackie w Gdańsku pozwoliły na rozwój miasta i ożywienie wymiany towarowej z zagranicą, tym bardziej, że wzrósł spław Wisłą zboża, drewna, smoły, popiołu i wańczosu. Krzyżacy wprowadzili w Gdańsku, Elblągu i Toruniu pobieranie cła "wiślanego", zwanego też krajowym (landeszoll). W całej kwocie zasilało ono skarb państwa zakonnego.

W tym czasie Gdańsk rozwijał kontakty handlowe z portami hanzeatyckimi, w tym z Lubeką. Dzięki tym relacjom, szczególnie w okresie panującej w Lubece epidemii "czarnej zarazy" w połowie XIV w. i pomocy, jaką gdańszczanie udzielili wysyłając statki ze zbożem - Gdańsk w 1361 roku został członkiem Hanzy. Ten związek handlowy portów Północnej Europy obejmował swoim działaniem rejon od Zatoki Biskajskiej na zachodzie po Nowogród Wielki na wschodzie.

W Hanzie popularne były dwa rodzaje ceł:

1. funtowe (pfund-zoll) - nadzwyczajny podatek na cele wojenne pobierano w portach od przywożonych i wywożonych towarów, obliczanych według wartości towaru wyrażonej w funtach (w wysokości od 2 do 7 proc. od funta).
2. palowe (pfalgeld) - cło pobierane od statków teoretycznie na cele konserwacji i rozbudowy portów. Zależało od aktualnej ceny i wartości towaru, ustalanej na podstawie specyfikacji ładunków potwierdzonych przez urzędników portowych. Pobrane opłaty zapisywano do specjalnych ksiąg.

Port gdański zarabiał przede wszystkim na cle palowym i na kontaktach z innymi portami hanzeatyckimi, które rozwijały się aktywnie w XV wieku. Pod koniec XIV wieku w porcie gdańskim oprócz komory palowej Zakon ustanowił jeszcze dwa urzędy pobierające opłaty - Mündemeistra i Pfundmeistra.

Ten pierwszy był odpowiedzialny za pogłębianie toru wodnego i utrzymania technicznego kej. Na ten cel, u ujścia Wisły do morza (Wisłoujście), pobierał specjalną opłatę od przepływających statków.

Drugi pobierał cło funtowe wprowadzone przez władze zakonne. Na początku do skarbu w Malborku szła 1/3 pobranego cła funtowego, zwiększona po latach do 2/3. Po klęsce grunwaldzkiej w 1410 roku całość tej opłaty musiała zasilać skarb Zakonu bez dzielenia się z miastem, które przecież ją pobierało.

Gdańsk w I Rzeczypospolitej

Po wspomnianej już klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem miasta Pomorza zaczęły patrzeć w stronę Królestwa Polskiego i chciały zrzucić jarzmo Zakonu. Założyły więc Związek Pruski i poprosiły króla o przyłączenie do Polski. Te działania wywołały w 1454 roku wojnę z Zakonem, która trwała trzynaście lat. Król Kazimierz Jagiellończyk wydał akt inkorporacyjny miast pruskich, w tym Gdańska, a nową prowincję nazwał Prusami Królewskimi. W 1457 roku nadał miastu przywilej subsydiarny znoszący cło wiślane i funtowe w porcie oraz oddał w zarząd miasta port, pozostawiając sobie prawo otwierania i zamykania żeglugi. Do herbu Gdańska - dwóch białych (srebrnych) krzyży dodał złotą koronę królewską i dewizę "Nec temere, nec timide" (bez strachu, ale z rozwagą). Miasto też mogło bić własną monetę i samodzielnie nawiązywać kontakty handlowe. Król mający udział w cle palowym ustanowił królewskiego komisarza celnego w porcie.

Zobacz także: Celnicy gdańscy, żołnierze polscy i herr Sonke

W 1585 roku, po krótkiej wojnie z królem Stefanem Batorym, Gdańsk za połowę zysku z cła palowego (privilegium portorii)uzyskał pełnię władzy nad portem i żeglugą. Interesów króla w Gdańsku pilnował królewski komisarz palowy, a interesów miasta komora palowa (pfalkammer) z trzema rajcami na czele, zwanymi panami palowymi (pfalherren).

Przez port w Gdańsku przechodziło ok. 75 proc. obrotu towarowego I Rzeczypospolitej. Wywożono spławiane Wisłą zboża, drewno, miód a przywożono sukna, sól, wina i towary kolonialne. Do portu rocznie przypływało do 2 tysięcy statków a pobrane cła palowe bogaciły miasto i królów polskich. Był to "złoty wiek" dla mieszczan gdańskich, kupców i właścicieli statków oraz dla rzemieślników zrzeszonych w cechach i pospólstwa tworzących "trzeci ordynek". Komora palowa będąca swoistym urzędem celnym i podatkowym mieściła się w Ratuszu Głównego Miasta na ul. Długiej.

Poza trzema panami palowymi w komorze zatrudniano urzędników celnych, strażników portowych (pfal-knecht), strażników wodnych (wasser-knecht), którzy kontrolowali statki stojące przy nabrzeżach po obu brzegach Motławy od ujścia Raduni po Podwale Staromiejskie, a strażnicy wodni mocowali cumy statków do pali portowych. Ponadto w komorze palowej pracowali wagowi i mierniczy.

Oprócz cła palowego można było do wyboru uiszczać culagę (zulage), opłatę za przeładunek i przechowywanie towaru w magazynie portowym. Opłatę wprowadzał "trzeci ordynek" i zasilała ona budżet miejski.

Gdańsk pod zaborem pruskim

W 1793 roku w wyniku drugiego rozbioru Polski miasto trafiło w granice Królestwa Prus. Dwadzieścia jeden lat wcześniej Pomorze i Warmię zajęli Prusacy. Już w 1772 roku w Nowym Porcie nad kanałem u wejścia do portu gdańskiego otworzyli pruską komorę celną Neufahrwasser i Salzzollspeichern (skład celny soli). Statki chcące wpłynąć do Gdańska musiały najpierw płacić cło Prusakom, a potem w gdańskiej komorze palowej drugie. To spowodowało zahamowanie handlu i zastój w porcie gdańskim.

W 1777 roku pruską komorę celną otworzono w Starych Szkotach (Altschottland) na trakcie z Tczewa do Gdańska w miejscu zwanym Kurze Reihe (Krótka Rega - na wysokości kościoła św. Ignacego), a w Stolzenberg (dzisiejszy Chełm) pobudowano nowe miasto, konkurencyjne dla Gdańska Koeniglische Immediadstadt z urzędem celnym i akcyzowym.

Po wkroczeniu Prusaków do Gdańska przeniesiono z Nowego Portu Dyrekcję Akcyzy i Ceł (Die Akzise-und Zolldirektion).

W 1816 roku nad Motławą na ul. Szafarnia, obok Nowej Pakowni (wielkiego magazynu portowego) pobudowano kompleks budynków rządowych, w których urzędowały władze rejencji, dyrekcja podatkowa i Królewski Główny Urząd Ceł w Gdańsku (Kgl. Preussische Hauptzollamt in Danzig). W Nowym Porcie, tam gdzie była komora celna i skład solny był zollamt ( na Solcu), drugi był w Pakowni (Packhof).

Wcześniej był krótki epizod francuskiej komory celnej w Gdańsku. W czasie wojen napoleońskich, gdy utworzono pierwsze Wolne Miast Gdańsk (1807-1814), Francja wprowadziła blokadę kontynentalną na towary przysyłane i wysyłane do Anglii. Przypadki łamania blokady doprowadziły do utworzenia w Gdańsku w dniu 21 lipca 1810 r. francuskiej komory celnej.

Blokada załamała eksport zboża do Anglii i spowodowała zupełny zastój w porcie gdańskim. Po licznych staraniach w celu likwidacji komory celnej cesarz Napoleon Bonaparte zgodził się na wiosnę 1811 roku na przekazywania dochodów z komory do budżetu miasta.

Na czas pierwszego Wolnego Miasta Gdańska pruska administracja celna przeniosła się do Marienwerder (Kwidzyna) i tam działała Dyrekcja Akcyz i Ceł, by powrócić do Gdańska w 1816 roku.