Dokładnie 92 lata temu, 20 września 1926 r. w Gdańsku zainaugurowała działalność pierwsza rozgłośnia radiowa. Z tej okazji przypominamy wciąż mało znaną kartę z dziejów gdańskiej radiofonii - pisze dr Jan Daniluk, dyrektor Muzeum Uniwersytetu Gdańskiego.
Poniedziałek, 20 września 1926 r. Punktualnie o godz. 20:10 w radioodbiornikach rozbrzmiał głos
Otto Normanna, dyrektora artystycznego gdańskiej rozgłośni, który przywitał słuchaczy. Tego wieczora, poza utworami muzyki klasycznej (Haydna, Mozarta czy Beethovena) oraz krótkim serwisem informacyjnym, zgromadzeni przy radiach mieszkańcy Wolnego Miasta Gdańska (WMG) mogli wysłuchać także dr.
Ericha Eppicha, nadradcy w Zarządzie Poczty i Telegrafów Wolnego Miasta Gdańska (WMG), jak również dr.
Waltera Recke, dyrektora miejskiego archiwum. Ten ostatni wygłosił referat zatytułowany "Gdańsk a niemiecki Wschód".
Tak samo niecały rok później, 19 września 1927 r., wyemitowano audycję zatytułowaną "Rok służby gdańskiej rozgłośni w służbie niemieckiej kultury".
Tylko te dwa przykłady w sposób dobitny pokazują, jaki cel przyświecał uruchomionej rozgłośni. Miała ona podtrzymać niemiecki charakter miasta, ugruntować wpływy niemieckie i kontakty z innymi ośrodkami niemieckimi, na czele z Królewcem.
Pierwsze rozgłośnie radiowe w Niemczech i Polsce
W Gdańsku, podobnie jak w wielu innych miastach (głównie Europy i Ameryki Północnej) na początku lat 20. ubiegłego wieku, gwałtownie wzrastało zainteresowanie radiem. Za pierwszą cywilną rozgłośnię radiową, która rozpoczęła regularne nadawanie, uchodzi ta z Pittsburga w USA (1920 r.).
W kontekście losów Wolnego Miasta warto wskazać, że pierwsza niemiecka rozgłośnia (w Berlinie) rozpoczęła nadawanie w październiku 1923 r. Do czerwca kolejnego roku uruchomiono (ograniczając się tylko do niemieckiego obszaru) kolejne nadajniki we Frankfurcie nad Menem, Monachium, Hamburgu, Stuttgarcie i Wrocławiu. W najbliżej położonym Gdańska Królewcu radio rozpoczęło działalność w lipcu 1924 r.
W Polsce pierwszą rozgłośnię uruchomiono w kwietniu 1926 r., zaś w województwie pomorskim, z którym graniczyło Wolne Miasto - dopiero w 1935 r. (w Toruniu).
Antena radiowa podczas festynu w Jaśkowej Dolinie
Wyraźnym znakiem rosnącej fascynacji nowym wynalazkiem były powstające różnego rodzaju towarzystwa i kluby miłośników radiofonii. Tego typu podmioty działały także w Gdańsku. Dwa z nich ostatecznie połączyły się z początkiem kwietnia 1924 r., tworząc Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Radia (oficjalnie organizacja została zarejestrowana dopiero w styczniu 1925 r.). Pierwsze, wyspecjalizowane sklepy ze sprzętem radiowym, pojawiły się w mieście najpóźniej w 1924 r.
Ciekawostką jest, że właśnie w czerwcu tego roku, podczas tradycyjnych obchodów Nocy Świętojańskiej w Jaśkowej Dolinie (organizowanych pierwszy raz po dziesięcioletniej przerwie, związanej z wybuchem i konsekwencjami I wojny światowej), słup na Festynowej Łące, zwieńczony został... anteną radiową. Podczas zabawy można było słuchać z ustawionych głośników muzyki emitowanej na falach radiowych zagranicznych rozgłośni. Według dziennikarzy, którzy relacjonowali to wydarzenie, była to dla zdecydowanej większości mieszkańców pierwsza w ogóle okazja w życiu, by posłuchać radia w przestrzeni publicznej.
Radio a rywalizacja polsko-niemiecka w Wolnym Mieście
Latem 1925 r. przybył do Gdańska
Hans Bredow, jeden z "ojców-założycieli" niemieckiej radiofonii. Reprezentował on interesy królewieckiej rozgłośni Die Ostmarken-Rundfunk. Rozpoczęto rozmowy z władzami gdańskimi nad uruchomieniem w Wolnym Mieście własnej, reprezentującej niemieckie interesy, rozgłośni. Zdawano sobie doskonale sprawę z siły oddziaływania radia jako doskonałego narzędzia propagandy.
Niekiedy wskazuje się, że z podobnym zamiarem względem Gdańska nosiły się wówczas władze polskie (tj. utworzenie własnej rozgłośni), ale nie znaleziono póki co przekonujących dowodów na to.
Nie ulega wątpliwości, że w połowie lat 20 ub. w. radio było coraz bardziej obecne w życiu Gdańska. Redakcje gazet już od pewnego czasu korzystały z radia, by uzupełniać wydania o najświeższe wiadomości, koncerty miejscowych kapel (na czele z policyjną) niejednokrotnie dawały koncerty dla zagranicznych rozgłośni, w 1926 r. po raz pierwszy też transmitowano na żywo przedstawienia podczas słynnego, wagnerowskiej festiwalu w Operze Leśnej w Sopocie.
Wsparcie z Królewca
Kwestie radiofonii, podobnie jak wówczas w większości innych miast, pozostawały w gestii lokalnej administracji pocztowo-telegraficznej. Należy zresztą przypomnieć, że w Gdańsku działała już wówczas od 1922 r. radiostacja nadbrzeżna na Górze Gradowej, a jeszcze przed I wojną światową rozwinęła się w mieście radiotelegrafia (początkowo przede wszystkim dla wojska).
Teraz jednak planowano otworzenie pierwszej cywilnej rozgłośni radiowej, przeznaczonej do codziennej emisji programów informacyjnych, kulturalnych oraz muzyki. Wszystkie zainteresowane strony zdawały sobie sprawę, że administracja gdańska sama nie podoła temu zadaniu. Od początku więc historia radia nad Motławą była w znacznym stopniu naznaczona wpływami Die Ostmarken-Rundfunk z Królewca.
Nadajnik i pierwsze biura gdańskiej rozgłośni
To właśnie ze stolicy Prus Wschodnich przytransportowano niezbędny sprzęt nadawczy (rozgłośnia z Królewca użyczyła starego sprzętu, który w 1926 r. został zastąpiony nową aparaturą). Został on zainstalowany na poddaszu głównego gdańskiego Urzędu Pocztowo-Telegraficznego, który był zlokalizowany między ul. Długą a Ogarną. Na jego dachu rozwieszono antenę nadawczą.
Pierwsze, nad wyraz skromne, biura oraz studia gdańskiej rozgłośni umieszczono w gmachu Zarządu Poczty i Telegrafów WMG przy Targu Maślanym. Z czasem je rozbudowano, dobudowując jedną, dodatkową kondygnację. Między oboma budynkami pociągnięto kabel.
Stacja gdańska (Landessender Danzig) dysponowała nadajnikiem o słabej mocy (1,5 kW). W istocie była to tzw. radiostacja pośrednia (Zwischensender), umożliwiająca odbiór w promieniu zaledwie około 25 km. Początkowo nadawano program na fali 272,7, następnie (od stycznia 1929 r.) na 455,9 m, później jeszcze (od stycznia 1931 r.) na fali 453,2 m.
Przed tym jak 20 września 1926 r. zainaugurowano działalność rozgłośni, 13 września rozpoczęto pierwsze, próbne emisje. Formalnie rozgłośnia zaczęła działać zaś od 15 września. Wtedy też po raz pierwszy oficjalnie podliczono zarejestrowanych radiosłuchaczy.
Audycje i odbiorcy
W początkowych latach spora część programu emitowanego na fali gdańskiej rozgłośni była zapożyczona z Królewca (przede wszystkim w święta i niedziele). Było to możliwe dzięki podpisaniu stosowanej umowy 1 lipca 1926 r., na mocy której Ostmarken-Rundfunk udostępniał własne programy, ale otrzymywał za to początkowo 1 markę, następnie (od 1927 r.) 75 fenigów, a od 1934 r. 60 fenigów za zarejestrowanego radiosłuchacza w Wolnym Mieście Gdańsku.
Tych z kolei przybywało w Gdańsku, choć niejednostajnie. W połowie września 1926 r. było ich zaledwie 1326. Do końca 1927 r. liczba ich wzrosła do 19 tys., by następnie (w latach 1928-1929, dane zawsze za grudzień danego roku) spaść do poziomu (odpowiednio) 18,2 tys. i 16,3 tys.
W latach 30. liczba zarejestrowanych radiosłuchaczy zaczęła ponownie rosnąć (za wyjątkiem 1932 r.), i jesienią 1936 r. przekroczyła 30 tys. To dla nich wydawano - od 1926 r. - atrakcyjny w formie i bogato ilustrowany tygodnik "Danziger Rundfunk", przeznaczony dla słuchaczy gdańskiej rozgłośni.
W 1928 r. pociągnięto specjalny kabel między stolicą Prus Wschodnich a Gdańskiem, dzięki czemu jakość nadawanych audycji wyraźnie się poprawiła.
O ile początkowo emitowano program zaledwie kilkugodzinny (od późnych godzin popołudniowych do wieczora), o tyle w latach 30. już niemal całodzienny (zazwyczaj 6:00-22:00).
Nazyfikacja radia
Podobnie jak i innych sfer publicznej działalności, także i gdańskiej rozgłośni nie ominęły wpływy NSDAP. W 1934 r. zwolniono z pracy
Otto Normanna, jak i kapelmistrza i jego długoletniego współpracownika,
Otto Selberga (był Żydem).
Propaganda coraz silniej sączyła się z radioodbiorników. Jako ciekawostkę można wskazać (co opisał bodaj jako pierwszy badacz i pasjonat historii radia,
Krzysztof Sagan), że najpóźniej wiosną 1939 r. pojawiła się w regionie także... krótkofalowa, piracka stacja, nadająca w języku niemieckim i określająca się jako "Stacja wolności Gdańska". Miała ona być głosem tych Niemców (gdańszczan?), którzy sprzeciwiali się rządom NSDAP w Wolnym Mieście. Niestety, niewiele o niej wiadomo.
Radio gdańskie w latach II wojny światowej
W momencie wybuchu II wojny światowej rozgłośnia gdańska została już oficjalnie przemianowana na rozgłośnię Rzeszy (Reichssender Danzig). W 1940 r. zunifikowano programy nadawane we wszystkich rozgłośniach w państwie Hitlera, stąd trudno już mówić o realnej różnorodności w późniejszym okresie.
W latach II wojny światowej rozgłośnia gdańska była jedną z ośmiu, które działały na ziemiach, które wchodzą w skład dzisiejszej Polski. Pozostałe były:
- w Toruniu, Poznaniu i Katowicach (na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy),
- w Warszawie i Krakowie (Generalne Gubernatorstwo)
- w Szczecinie i Wrocławiu (wówczas teren tzw. Starej Rzeszy).
Ze względu na strategiczną rolę radia, rozgłośnie otrzymały ochronę w postaci specjalnych oddziałów SS (SS-Funkschutz). Taka jednostka istniała także w Gdańsku.
Z biegiem kolejnych lat program ulegał dalszej redukcji, głównie z powodu rosnącego poboru pracowników do wojska lub do pracy w przemyśle zbrojeniowym. Z końcem lutego program dzienny ograniczał się już tylko do niedługich, odtwarzanych koncertów muzyki klasycznej i ewentualnie serwisów informacyjnych.
1945 r. - koniec niemieckiej i początki polskiej rozgłośni radiowej
Koniec gdańskiego radia przyniosły działania wojenne w marcu 1945 r. (póki co nie jest znana data, kiedy po raz ostatni nadano audycję).
Radio w mieście, już polskie, odrodziło się późną wiosną 1945 r. na Górze Gradowej. 2 czerwca przedstawiciele Polskiego Radia przejęli od sowieckiego komendanta teren fortu, w tym i pomieszczenia oraz sprzęt poniemiecki.
W spartańskich warunkach w koszarach schronowych rozpoczęto przygotowania do emisji pierwszych audycji (próbne audycje nadano 13 czerwca). Pierwszy jingiel był ponoć wygrywany za pomocą uderzania w zawieszone na lince łuski nabojów.
Za oficjalną inaugurację gdańskiej rozgłośni Polskiego Radia uchodzi transmisja ze Święta Morza z 29 czerwca 1945 r.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy