• Kino
  • Mapa
  • Ogłoszenia
  • Forum
  • Komunikacja
  • Raport

Cristal, delikatesy i "Pedet" czyli neonowy Wrzeszcz

Jarosław Wasielewski
8 stycznia 2017 (artykuł sprzed 7 lat) 
Aleja Grunwaldzka wieczorową porą, lata 60. XX wieku; widok w kierunku Śródmieścia; widoczne m.in. neony baru mlecznego, Totalizatora Sportowego i przedsiębiorstwa Chemia. Aleja Grunwaldzka wieczorową porą, lata 60. XX wieku; widok w kierunku Śródmieścia; widoczne m.in. neony baru mlecznego, Totalizatora Sportowego i przedsiębiorstwa Chemia.

Epoka Gomułki powszechnie kojarzy się z szarzyzną i zgrzebnością, a przecież to właśnie wtedy centra wielu polskich miast rozświetliły kolorowe neony. W Gdańsku najwięcej świetlnych reklam pojawiło się w historycznym śródmieściu oraz przy przecinającej Wrzeszcz na pół alei Grunwaldzkiej, będącej wówczas centrum handlowo-usługowym.



W czasach gospodarki centralnie sterowanej, zdominowanej przez tzw. handel uspołeczniony, nie było potrzeby rywalizowania o klienta. Szyldy oraz reklamy służyły przede wszystkim informowaniu i identyfikacji. Nie przeszkodziło to jednak w upowszechnieniu neonu, przed którym stawiano nieco ambitniejsze zadanie. Jak wyjaśniał pół wieku temu "Dziennik Bałtycki", "efektowne, barwne neony" są nie tylko "reklamą sklepów, ale i ozdobą miasta, jednym z akcentów jego nowoczesności", a także "częścią składową architektury ulicy".

Finezyjnie wygięta rurka z gazem

Technologię neonu zaprezentowano po raz pierwszy we Francji w 1910 roku. Istota działania wynalazku wydaje się prosta: wygiętą ręcznie przy pomocy palnika gazowego rurkę szklaną pokrywa się od środka proszkiem luminoforowym i wypełnia szlachetnym gazem, który w kontakcie z prądem elektrycznym świeci.

Produkcją gdańskich neonów zajmował się przede wszystkim miejscowy oddział Państwowego Przedsiębiorstwa Usług Reklamowych "Reklama". Był to rodzaj socjalistycznej agencji reklamowej, która powstała na fali popaździernikowej odwilży. Projektowaniem i wykonaniem neonów zajmowali się zawodowi plastycy i szklarze, dzięki czemu jakość reklam była wysoka, a ponadto utrzymane były w spójnym stylu, harmonizującym z miejską przestrzenią. Wiele neonów miało w sobie tyle finezji, że bez przesady można je nazywać dziełami sztuki.

"Pedet", Cristal i inne

Bodaj pierwszym sklepem w Gdańsku, który zaopatrzono w neon, był Powszechny Dom Towarowy "Neptun" we Wrzeszczu (dziś w jego miejscu stoi wieżowiec Centrum Biurowego Neptun). Wybór nie był przypadkowy: otwarty w 1951 roku "Pedet" był pierwszym w dzielnicy i przez cały okres PRL-u największym domem towarowym Gdańska. Jesienią 1957 roku przed budynkiem ustawiono oświetloną gablotę reklamową, którą wieńczył "w efektownym obramowaniu dwustronny neonowy emblemat PDT upiększony kolorową strzałką".

  • Trzy spośród opisanych w tekście wrzeszczańskich neonów: Arged, PDT i Cristal na pocztówce z lat 60. XX w.
  • Neony na elewacji "Pedetu" zamontowano w styczniu 1968 roku.


Wkrótce reklam świetlnych zaczęło przybywać. Po zmroku ożywiały one i ubarwiały centrum Wrzeszcza, wabiąc kolorami i niejednokrotnie bawiąc pomysłową grafiką. Chyba najbardziej znanym i rozpoznawalnym był neon zdobiący otwartą w 1961 roku restaurację Cristal. Na stojącym nieopodal punktowcu zainstalowano z kolei reklamę przedsiębiorstwa handlu artykułami gospodarstwa domowego Arged.

Restauracja Cristal na pocztówce z lat 60. XX wieku. Widoczny neon jako jedyny zachował się do dziś i po gruntownej renowacji w 2011 roku wciąż jest eksponowany w tym samym miejscu. Restauracja Cristal na pocztówce z lat 60. XX wieku. Widoczny neon jako jedyny zachował się do dziś i po gruntownej renowacji w 2011 roku wciąż jest eksponowany w tym samym miejscu.
Innym słynnym neonem był "Gdańsk Miastem Kwiatów" na szczycie Domu Kupca przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ul. Jaśkowa Dolina. Starsi mieszkańcy Gdańska wspominają, że okresowo ulegał on awariom, w wyniku których gasły pojedyncze litery - Gdańsk stawał się wtedy "miastem katów".

Neon "Gdańsk Miastem Kwiatów" na szczycie Domu Kupca przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ul. Jaśkowa Dolina, zdjęcie wykonane w kwietniu 1974 roku. Neon "Gdańsk Miastem Kwiatów" na szczycie Domu Kupca przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ul. Jaśkowa Dolina, zdjęcie wykonane w kwietniu 1974 roku.
Do lat 70. ubiegłego wieku praktycznie każdy duży sklep czy zakład usługowy przy al. Grunwaldzkiej otrzymał własny neon elewacyjny bądź semaforowy; dodatkowo na budynkach o bardziej reprezentacyjnym charakterze instalowano neony dachowe, jak wspomniany neon "kwietny". Przy okazji świąt pojawiały się także neonowe ozdoby wzdłuż centralnego odcinka al. Grunwaldzkiej.

  • Aleja Grunwaldzka na pocztówce z lat 60. XX wieku; widoczny neon "Pedetu" (po lewej), "Gdańsk Miasto Kwiatów" (w środku) oraz "Delikatesy" (po prawej).
  • Neon reklamujący Totalizator Sportowy, umieszczony na bloku mieszkalnym przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ul. Do Studzienki, zdjęcie wykonane w 1969 roku.
  • Ozdobiony neonem Spółdzielczy Dom Handlowy "Sezam" w świątecznej dekoracji, zdjęcie wykonane w grudniu 1972 roku (dziś w tym miejscu działa oddział banku ING Bank Śląski).
  • Neon sklepu sportowego Maraton oraz baru mlecznego przy skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ul. Konopnickiej, zdjęcie wykonane w 1966 roku.


Wygaszanie i reaktywacja

Lata 60. i 70. XX wieku to szczytowy okres popularności neonów w przestrzeni polskich miast. Załamanie gospodarcze lat 80. nie sprzyjało powstawaniu nowych instalacji, z kolei zmiana ustroju po 1989 roku sprawiła, że rywalizacja o klienta wzięła górę nad kwestiami estetycznymi. Neony zaczęły być wypierane przez krzykliwe w formie i prymitywne technicznie - ale za to tańsze w produkcji - reklamy kasetonowe. Do dziś, poza wspomnianym Cristalem, w centrum Wrzeszcza nie zachował się ani jeden oryginalny neon.

Jednak w ostatnich latach neony zaczęły powracać na ulice polskich miast, pojawiły się także we Wrzeszczu. W zalewie reklamowej tandety neon jest wyróżnikiem lepszego smaku i obietnicą wyższej jakości świadczonych usług. Ale staje się także ozdobą miasta i elementem wzbogacającym jego architekturę.

Czyli zupełnie jak przed 60 laty, gdy zagościł u nas po raz pierwszy.

Posiadasz zdjęcia dawnych neonów, nie tylko z Wrzeszcza, ale i całego Trójmiasta? Dodaj je do galerii pod artykułem.

O autorze

autor

Jarosław Wasielewski

badacz i popularyzator historii Gdańska, autor bloga poświęconego w całości przeszłości i teraźniejszości Wrzeszcza.

Opinie (168) 1 zablokowana

  • ) (7)

    Fajny artykuł.I ten Cristal i marynarzowe....ehhh wspomnień czar.Mogli zostawić część historycznych neonów.Teraz niestety mamy zalew wielkopowierzchniowych tandetnych reklam.A i ruch na drogach większy.Ciekawe co stało się z neonem z gdyńskiej Arkadii?

    • 141 10

    • (3)

      Cristal i marynarzowe, w latach 60? Chyba coś kolego pomyliłeś.

      • 6 5

      • biale czwartki i marynarzowe byly pozniej;)

        • 7 1

      • Gdańsk Miastem Kwiatow (1)

        Tam było SB... Ech

        • 7 0

        • A pod spodem Moda Polska

          Pracowaly tam wyjatkowe prukwy, ale I Tak jako ucEnnica podstawowki chodzilam czasami popatrzec na perfumy w gablocie- Opium, Fidji czy Poison. Tak sie chyba zaczela Moja obsesja. O powachaniu nie bylo mowy, podobnie w Peweksie w Olimpie. Pamietam, ze za uzbierana kase kupilam sobie deodorant Limara

          • 13 0

    • szpilek kmiocie, zmiana nicka nic nie daje, dalej piszesz takie głupawe komentarze

      • 5 2

    • Marynarzowe (1)

      Cristal i marynarzowe???? Coś Ci się mocno pomyliło. Możliwe, że z powodu wieku; chyba jesteś bardzo młody;, marynarzowe to inna dzielnica, a dokładni to ul.Szeroka czyli Marysieńka.

      • 0 3

      • Marynarzowe

        Były, oj były w Cristalu. Na Szerokiej nie bywałem

        • 4 0

  • Neony były naprawdę piękne... (8)

    Szkoda, że takich niewiele ich pozostało.

    • 150 4

    • I często było (2)

      "Gdańsk miastem kat ów

      • 12 2

      • Szkoda że już ich nie ma (1)

        Neony są piękne

        • 16 1

        • kasa Misiu, kasa

          • 6 1

    • Jeszcze można zobaczyć takie neony w filmie "Nie lubię poniedziałku",

      z tym, że nie we Wrzeszczu, gdzie przez głośniki na dworcu strasznie wrzeszczą :)

      • 11 1

    • Klub Spatif w Sopocie ma rówież neon (3)

      na dachu budynku.
      Taki urokliwy artefakt na tle nowoczesnej architektury Sopotu.

      • 9 0

      • A Śledziowo ma animowanego śledzia w Redłowie :) (2)

        • 2 1

        • Brawo TY (1)

          Śledziowo ma śledzia, a TY masz co...?

          • 0 1

          • Moge sobie zazdroscic :)

            Mieszkam obok
            I nie jestem tym, co pretensje ze mu ryba mruga w okno

            • 3 0

  • Ja pamiętam duży neon przy pętli tramwajowej w Oliwie

    Przedstawiał trzech kolorowych piłkarzy z piłką i napis - totalizator sportowy. Potem długo nie świecił, i go zlikwidowali,

    • 78 1

  • kiedyś i dziś (20)

    dawniej wszystkiego było mniej, ale lepszej jakości

    teraz wszystkiego jest pełno, ale jest byle jakie

    • 184 13

    • Ktoś mógłby napisać ile kosztuje średniej wielkości neon a ile średniej wielkości kaseton (7)

      • 8 0

      • Służę pomocą.. (6)

        Średniej wielkości neon - 6000zł - transformator wysokiego napięcia - wysokie zużycie prądu.
        Średniej wielkości kaseton - 3000zł - podświetlenie led - zużycie prądu minimalne.

        • 8 4

        • To drogo u was

          Dziekuje

          • 10 0

        • trzebaby (1)

          Wymyślić jakąś nową, tańsza technologie dla podświetlania neonów, natomiast ich forma jest wspaniała, artystyczna i powinna pozostać...
          Widzę wyzwanie dla wynalazcow: nowoczesny i tani neon. W końcu w XXI wieku jest to chyba możliwe

          • 6 2

          • Nie trzeba szukać nowej metody.

            Poniżej masz wyjaśnione przez fachowca, dlaczego.
            A w nawiasie mówiąc, "neon" z podświetleniem innym, niż gaz szlachetny w szklanej rurce giętej przez szklarza-artystę, to już nie neon :)

            • 2 0

        • Neonowiec (2)

          Nieco pojechałeś z tym zużyciem prądu. Nie porównuj neonu zasilanego transformatorem z reklamą led zasilana przetwornicą SMPS. Trafo rozproszeniowe ma już na starcie sprawność 60%. Porządne zasilacze elektroniczne do neonów oferują sprawność na poziomie 95%. Przykładowo zasliacz 3kV/30mA pobiera moc 30W, i jest w stanie zasilić 4m rury neonowej fi18mm o jasności biel zimna trojpasmowa 1000lm/m. Daje to 4000lm przy 25W, co daje 130lm/1W poboru prądu z sieci. Jakie diody oferują taką sprawność? No są niektóre modele firmy CREE lub LG. Tyle że w reklamach nie stosuje się diod CREE, a najtańsze chińskie badziewie, osłonięte jeszcze plastikiem i naklejkami prze który przechodzi 50% światła. Neon, a w zasadzie lampa jarzeniowa zimnokatodowa CCFL, jest nadal jednym z najoszczędniejszych emiterów światła. A w kwestii ceny, mylisz sie i to mocno. W cenie którą podajesz dla reklamy LED wykonuje się wiele neonów szklanych i to całkiem sporych :)

          • 17 0

          • Gdzie dostanę namiar do takiej firmy robiącej te energooszczędne neony (1)

            • 5 0

            • Gdyńskie Laboratorium Neonu Artystycznego

              Wpisz w wyszukiwarkę, jak w tytule. Z tego, co wiem, to oni robili tą słynną gdyńską Rybkę puszczającą bombelki :)

              • 5 0

    • Tak, szczególnie papier toaletowy był lepszej jakości. (8)

      Samochody były lepszej jakości, tramwaje, telewizory i telefony, aparaty fotograficzne, sprzęt audio, obuwie, sprzęt audio, asfalt, tytoń...

      Jezu co ludzie maja w głowach ?

      • 24 23

      • Jak widać na tych zdjęciach to korków nie było.

        Kiedyś samochód to był coś a dziś byle badziewiak jedzie byle gratem.

        • 24 6

      • Wszystko było wtedy lepsze, a teraz to nawet baby są jakieś inne...

        • 31 3

      • takie sieroty po prl właśnie głosują na piss (1)

        • 8 20

        • a te cwaniaki PO prl dalej "łaskoczą" cię o tyłu. Albo jesteś klakierem albo Ty naprawdę to lubisz.

          • 0 1

      • (1)

        Akurat obuwie było 100 razy bardziej wytrzymałe niż obecne, sprzęt audio i aparaty fotograficzne jakościowo również były bardzo dobre. Natomiast tytoń jak i asfalt wciąż jest lepszy na zachodzi niż u nas.
        Które samochody ? Bo z tego co wiem dalej nie ma rodzimej produkcji...

        • 16 4

        • Aparaty fotograficzne? A kto wtedy miał aparat? 1 na 20 czy 30 max, i była to najczęściej Smiena lub Druh . Rzeczywiście super sprzęt. :D

          Sprzęt audio tak samo. Większość miała co najwyżej szpulowego ZK 120/140, a potem kasetowego Kasprzaka. Jakością te sprzęty nie powalały.

          • 5 2

      • prze dewszystkim LUDZIE byli lepsi dla siebie...

        • 19 4

      • Wszystko było lepsze ... bo byliśmy młodsi. :)

        Moi dziadkowie z nostalgią nawet czasy okupacji wspominali, choć wtedy każdy Niemiec mógł ich zabić ot tak, bez powodu. Ale to wówczas mieli po dwadzieścia kilka lat.

        Dla mnie np. stan wojenny nie był niczym strasznym, bo wtedy właśnie pierwszy raz się zakochałem. A pamięć ludzka jest wybiórcza.

        • 11 0

    • Made in China

      made in PRC i wszystko jasne.

      • 11 0

    • Tak. Najlepsza jakość miał Polonez. I telewizor

      Kolorowy rubin.

      • 9 3

    • kolego, chyba nie wiesz co mowisz ))) propaganda sukcesu Gierka ?:))

      Liderzy "jakości" )) 1. Polonez 2. Polski Fiat 3.Unitra Diora 4. Polski RUBIN itd )))

      • 1 0

  • I to bardzo dobrze widać jak niewiele sie zmieniło W Polsce i Gdańsku (4)

    Mamy 21 wiek ere ledowych ekranów i ledowych neonów i lampek które pobieraja bardzo mało energi i praktycznie stac nanie kazdego biedaka. Najlepiej to widac jak bardzo były przystrojone balkony w starych blokach. A jak sie ulica zmieniła wcale!!!
    Dopiero teraz na fali malejącej popularności urzędników miasta zdecydowali sie wyłożyć kasę na przystrojenie parku w Oliwie .

    • 19 40

    • Ale o czym jest ten post? (2)

      • 14 4

      • (1)

        Ktoś chciał być elokwentny, ale wypił o jedną lampkę za dużo do obiadu i wyszedł mu bełkot.

        • 7 1

        • Chodziło o to, że dopiero się wszystko się zmieni jak odejdzie

          pokolenie RM i goście typu prezesa ZKM, ktory trzymał się stołka jeszcze 8 lat na emeryturze....

          • 2 2

    • "A jak sie ulica zmieniła wcale!!!"

      A to zdanie to w jakim języku?

      • 3 0

  • Świetny neon był nad którymś ze sklepów koło Pewexu między Jesionową, a (15)

    de Gaulle. Szkoda, że nie ma go na zdjęciach.

    • 29 2

    • Jak wyglądał?

      • 4 0

    • Od b pewexu do jesionowej jest 500 m (11)

      Wiec jak koło pewexu ?

      • 0 2

      • A pewex ze sprzętem rtv był koło Jesionowej właśnie. (5)

        • 6 0

        • i drugi z RTV - w budynku LOT-u

          • 3 0

        • (3)

          Pewex ze sprzętem był w budynku gdzie obecnie jest Hotel Szydłowski.

          • 3 2

          • Był dalej w stronę Jesionowej

            • 4 0

          • Tam był komis.

            • 1 0

          • Tam był komis!

            • 1 0

      • Nie jestem pewien (4)

        Nie jestem pewien, ale w późniejszym (wczesny współczesny kapitalizm) pubie "Rugby" (Grunwaldzka/Jesionowa) wcześniej był Pewex...

        • 4 0

        • Aaa to przepraszam

          Zwracam honor

          • 0 0

        • pub byl tam gdzie chyba sklep lego (2)

          • 2 0

          • i Pewex - kupiłem tam stację dysków do Atari - LDW200 :) (1)

            no i mieli płyty CD - tam kupiłem pierwszą - Tangerine Dream, no i gry :D

            • 2 0

            • gry komputerowe?

              • 0 0

    • tam byl pewex?

      • 1 0

    • pewex byl w wiezowcu, i jeden w miejscu bylego manhatanu, tam gdzie gdzie terz biedra byla baltona(olimp piersze pietro)

      • 1 1

  • pierwsze neony w Gdańsku w latach 60 ? to żart? (2)

    Autorzy zdjec mają nazwiska i pocztówki są podpisane na rewersie, wypadałoby podac nazwiska, informacja zbiory własne nie jest fair wobec autorów zdjęc, tym bardziej, że wystarczylo je przepisac z rewersu.

    • 32 15

    • ok widzę podpisane zostało jak należy (1)

      to chyba trzeba też podpisac, że edytowało się artykuł, bo w tej chwili ten komentarz jest trochę nieaktualny. Zwykle to robicie w odpowiedzi redakcyjnej na komentarz. Wymaga tego rzetelnośc.

      • 11 0

      • Zeby to raz....

        Trojmoasto.pl w regulaminie zastrzeglo sobie ze moze z komentarzami robic co chce. I tyle (niestety). Taka jest jakosc wspolczesnego facebookowego dziennikarstwa. Tam tez sobie zastrzegli, ze wszystko co opublikujesz jest ich wlasnoscia.

        • 2 0

  • my w Gdyni mamy rybę :). (4)

    Pracę nad nią trwały 2 lata i ma akceptację kilku komisji.

    • 63 5

    • śledzia

      • 14 2

    • (1)

      Ale jednemu "panu" przeszkadza!

      • 29 2

      • kto się tak pucuje o ten neon

        mieszkańcy klatek po drugiej stronie budynku dostali nawet list protestacyjny :)

        • 1 0

    • Mamy teź herb miasta na urzędzie, chyba w tradycyjnej technologii neonowej

      • 6 1

  • Było miło w tym temacie.

    Pamiętam neony, sklepy itp.

    • 25 2

  • Lepiej te neony 50 lat temu wyglądały niż obecne tandetne bilboardy. (10)

    Może by przywrócić tamten klimat Wrzeszcza z neonami a nie z płachtami na budynkach.

    • 156 5

    • Panie racjonalista... (5)

      A zapłacisz pan za to z własnej kieszeni?
      Polecam sprawdzić ile kosztuje takowy neon i ile energii on zużywa w porównaniu do tandety. I odporność na wandalizm też jakby mniejsza, a koszt naprawy wyższy.

      • 5 22

      • A jaki problem zrobić neon w technologii LED? (3)

        • 15 8

        • Taki, ze neon to gaz

          Wracaj do szkoły

          • 10 8

        • hmmmmm... (1)

          Może dlatego, że z led nie uzyskasz takiej barwy światła, jak z gazów szlachetnych zamkniętych w szklanej rurce?
          Ps. Są węże świetlne, polecam porównać do neonu...

          • 5 1

          • Te "węże świetlne", to po prostu tania taśma led z Chin. Wygląda tandetnie, gorzej niz lampki na choince

            • 8 2

      • neonowiec

        ludzie żyją stereotypami. technologia neonów też poszła do przodu i większość tych stwierdzeń nie ma racji bytu. Poszukaj dokumentacji porządnego szkła np. Glostertube, sprawdź jego luminancję i porównaj to do diod LED to się mocno zdziwisz. A dobrych jakościowo diod LED nie używa się w reklamie bo to się też nie opłaca :P

        • 9 0

    • o stary, jakie jest moje zdziwienie na ilość plusów jakie dostałeś! (3)

      jednak widać że są ludzie którzy wolą tamten klimat miasta i reklam od obecnej tandety - nic nie błyskało, nic się nie ruszało, nie oślepiało kierowców, nie rozpraszało ich uwagi, stonowane.

      • 21 4

      • Zdziwił byś sie (1)

        Neony były animowane a te mrugaly, były na cyklach zapalały sie i gasły.
        Rura prosto zakładu świeciła z taka mocą ze zawstydziła by nawet ledy. Neonowe rury na dużych Reklamacj miały w sumie kilkadziesiąt metrów długości. Jeśli takie cos wisiał koło okna świecili wielobarwne to miałeś dyskotekę za oknem. Do tego starego typu transformatory były głośne.

        • 9 1

        • I co ty porównujesz - przejedź się pod Manhattan i zobacz jak wygląda ekran LEDowy na kantorze

          jak już to zrobisz, to przyjdź i przeproś

          • 5 1

      • no tak, ktoś na ten pis-prl bis głosował

        • 4 7

alert Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.

Wydarzenia

Wejście w historię

wystawa, spotkanie

Promocja i dyskusja nad książką o historii 318. Dywizjonu Myśliwsko - Rozpoznawczego "Gdańskiego"

spotkanie

Sprawdź się

Sprawdź się

Do którego z miast Trójmiasta przyjeżdżali w XVI wieku uchodźcy religijni?

 

Najczęściej czytane